Maktabgacha yoshdagi

Miyaning yosh ulg‘aygan sari o‘sib borishi

Yosh

Bosh miya vazni vazn ortishi (gramm)

1 yilda o‘sishi

Bola tug‘ilganda

389

1

890

+501

+501

7

1200

+310

+52

15

1400

+200

+30

Katta odam

1200–1400

Teskari aloqa bajarilgan xatti-harakatga baho berish va 

zarur taqdirda uni qayta qurish imkoniyatini yaratadi. Nerv 

jarayonla rining bu uch tarkibiy qismi refleks yoyi deb ataladi.

---

45

6-rasm. Miya vazni ortishi o‘rtasidagi farq.

Nazorat savollari:

1. Odamning nerv sistemasi qanday tuzilishga ega?

2. Miyaning signal faoliyati deganda nimani tushunasiz?

3. Yarimsharlar po‘stlog‘idagi nerv jarayonlari faoliyati ni-

madan iborat?

4. Refleks yoyi qanday tuzilgan?

---

46

1.5.  Psixika va ong taraqqiyoti. 

Psixikaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi

Psixikaning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti juda uzoq tarixga 

egadir. Tabiatda va jamiyatda hamma narsa har doim o‘zgarib 

turadi. Lekin har qanday o‘zgarishni ham biz taraqqiyot deb 

ayta olmaymiz. Taraqqiyot chirish va yemirilishning teskari-

si bo‘lib, oldinga tomon rivojlanishdan iboratdir. Bundan ml-

rd yillar muqaddam yerda hayot paydo bo‘lgan, ya’ni materi-

ya yuzaga kelgan. Organik, ya’ni tirik materiya dastavval juda 

sodda bir hujayrali organizm tariqasida yuzaga kelib, juda uzoq 

taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan.

Tirik organizmlarning dastlab paydo bo‘lgan davridan bosh-

lab hozirgi eng yuksak organizm, ya’ni odamgacha rivojlanish 

yo‘li evolutsion taraqqiyot deb yuritiladi. Biz psixika taraqqi-

yoti haqida fikr yuritar ekanmiz, psixika organik, ya’ni tirik 

olamdagi hamma organizmlarga xos xususiyatmi, degan savol 

tug‘iladi. Psixika, ya’ni aks ettirish xususiyati eng avval pay-

do bo‘lgan ju da sodda organizmlarda bo‘lmagan, ularda oddiy 

ta’sirlanuvchan lik xususiyati bo‘lgan xolos.

Ta’sirlanuvchanlik bir hujayrali organizmlarga (amyobalar-

ga, tufelkalarga) xos xususiyat bo‘lgan. Evolutsion taraqqiyot 

jarayoni da organizmlar murakkablashgan sari ularning tash-

qi olamni aks ettirishlari ham takomillasha borgan. Evolut-

sion taraqqiyotning ma’lum bosqichiga kelib organizmlarda ju-

da sodda tuzilishga ega bo‘lgan nerv sistemasi paydo bo‘lgan. 

Dastlab yuzaga kelgan nerv sistemasi juda sodda bo‘lib, markaz-

lashmagan organizmlarning hamma tomoniga to‘rsimon holda 

tarqalib ketgan ko‘rinishga ega bo‘lgan. Bunday nerv sistemasi-

ni suvda yashovchi meduzalarda ko‘rishimiz mumkin (5-rasm).

Keyinchalik evolutsion taraqqiyot davomida ko‘p markazli 

nerv sistemasiga ega bo‘lgan organizmlar paydo bo‘ldi. Masa-

lan: tugunchasimon markazlarga ega nerv sistemasini asala-

rilarda, yomg‘ir chuvalchanglarida ko‘rishimiz mumkin. Ana 

shu tariqa organizmlarning nerv sistemalari murakkablash-

gan sari, ularning tashqi olamni aks ettirish qobiliyatlari ham 

tobora murakkablashib bordi. Evolutsion taraqqiyot davomida 

---

47

psixikaning eng sodda ko‘rinishidan inson ongigacha bo‘lgan 

taraqqiyoti bir qancha bosqichlardan iborat.