Maktabgacha yoshdagi

Axloqiy harakatga bo‘lgan intilishning rivojlanishi. Bola 

uchun odob namunasi sifatida uning bolalar guruhida mash-

hurlikka ega bo‘lgan tengdoshlari ham xizmat qilishi mum-

kin. Axloqiy etalonlarning o‘zlashtirilishi ular bilan guruhdagi 

muloqot jara yonida kechadi va unda bola doimiy tarzda amal-

da egallagan axloqiy me’yorlarni boshqa insonlarga qo‘llash, 

turli-tuman konkret vaziyatlarda ushbu me’yor va qoidalarni 

muvofiqlashtirish zaruriyatiga duch keladi. Ijtimoiy rivojlanish 

ham aynan insonning konkret vaziyatlardan bog‘liq holda o‘z 

xatti-harakatlarini tanlashidan iboratdir. 

Kattalar hamda tengdoshlar tomonidan bolaga ta’sir etish 

asosan o‘yin faoliyati davomida amalga oshiriladi. Insoniy mu-

nosabatlar me’yorlari o‘yin orqali bolaning axloqini tuzatish-

ning manbasiga aylanadi. Ijobiy axloqiy etalon (namuna)ga in-

tilish boshqalar tomonidan tan olinishga bo‘lgan intilish orqali 

tu shuntiriladi. Agarda, ijtimoiy nazorat pasaytirilsa, bola ko‘p 

hollarda vaziyatdan kelib chiqib o‘z xohishiga ko‘ra harakat qi-

lishga tayyor bo‘ladi. «Ko‘rinmas odamga aylanib qolsang nima 

---

406

qilar ding?» – degan savol bola uchun ijtimoiy nazorat go‘yoki 

pasay ganday bo‘ladi. Etalonga muvofiq axloqiy harakatni amal-

ga oshirib, bola kattalarning ijobiy bahosini kutadi, chun-

ki ma’qullanish uning tan olinishga intilishini mustahkamlay-

di. Atrofdagilar tomonidan ma’qullanishni kutishda bola ataylab 

o‘zining fazilatlarini ko‘rsatishga moyil bo‘lib qolishi mumkin. 

Ba’zan bola maqtov olish uchun qo‘lidan kelgan barcha ishni qil-

sa, unda axloqni namoyish etish shakllari paydo bo‘lishi mum-

kin. U ataylab o‘zining yaxshi fazilatlarini ko‘rsatadi. Aynan eng 

yuqori axloqiy harakatda bola oxir-oqibat o‘zi uchun qanoat-

lanish hissini boshidan kechiradi. Ko‘pgina bolalar muloqot 

shakllarini yaxshi biladilar, muloyimlikning natijasini tushuna 

oladilar. Biroq muloyimlik turli vaziyatlarda turlicha namoyon 

bo‘ladi. Mazmunli-rolli o‘yin davomida bolalar orasidagi mu-

nosabatlarda muloyimlikning ko‘rinishi, real munosabatlarda-

gi muloyim so‘zlarni bolalar ko‘pincha manfaatdor bo‘lgan vazi-

yatlarda qo‘llashlaridir. Psixik zo‘riqish holatida muloyimlik 

osonlik bilan buziladi. Ijtimoiy tajribalar go‘yoki o‘yindagi she-

rigidan kelib chiqqan yutuq qa tahdid holatida bola tomonidan 

mulo yimlikning «yo‘qotilish» dinamikasini namoyon qiladi.

Katta bog‘cha yoshidagi bolalarda o‘yindagi sherigining mu-

vaffaqiyatsizligi holatidagi muloyimligi va hamdardligi, umu-

man olganda ko‘p hollarda o‘z o‘rnini jahl va qo‘pollik bilan al-

mashtiradi. Bolaning boshqalarga nisbatan muloyim, g‘amxo‘r 

munosabatga bo‘lgan ehtiyojini tarbiyalash, agar bolaga nafaqat 

muloyimlikning mohiyatini tushuntirganda, balki ular bilan do-

imiy tarzda muloyimlik me’yorlariga muvofiq muloqot qilgan-

da muvaffaqiyatli bo‘ladi. Faqat bu holatda muloyimlik namo-

yon qili nadigan harakatdan mustahkam ko‘nikmaga aylanadi.