Maktabgacha yoshdagi

Tafakkur sifatlari. Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi 

o‘zining individual xususiyatlariga ega bo‘lib, fikr yuritish faoliyat-

---

149

ining shakllari, vositalari va operatsiyalarining kishilarda turlicha 

namoyon bo‘lishida o‘z ifodasini topadi. Tafakkurning mazmun-

dorligi deganda, inson ongida tevarak-atrofdagi moddiy voqelik 

to‘g‘risidagi mulohazalar, tushunchalar qanday miqdorda joy ol-

ganligi nazarda tutiladi. Tafakkurning chuqurligi deganda, nar-

sa va hodisalarning asosiy qonuniyatlari, sifatlari, bog‘lanishlari 

tafakkurimizda to‘liq aks etganligi tushuniladi. Tafakkurning 

kengligi o‘zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bi-

lan muntazam aloqada bo‘ladi. Fikr doirasi keng, bilim saviya-

si yuqori, serg‘oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql-zakovatli, bi-

limdon, tafakkuri keng kishilar deyish mumkin. Tafakkur ning 

mustaqilligi deganda, kishining hech kimning ko‘rsatmasisiz, 

ko‘magisiz, o‘zining aqliy izlanishi tufayli turli yo‘l, usul va vosita-

lar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliya tini 

tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashab-

busligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon bo‘ladi. Aqlning 

sertashabbusligi deganda, insonning o‘z oldiga yangi muammo,  

aniq maqsad va konkret vazifalar qo‘yishini, yechimini qidirish-

da usul va vositalarni shaxsan o‘zi izlashi, aqliy zo‘r berib intili-

shi nazarda tutiladi. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez yechishda, 

yecish paytida yangi usul va vositalarni tez izlab topishda ifoda-

lanadi. Tafakkurning tanqidiyligi insonning, o‘z-o‘zini baho-

lash kabi yakka xususiyatlariga bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi. 

Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyati-

ning to‘g‘ri ochilishiga asoslanib amalga oshirilsa bunday tan-

qidiylik obyektiv tanqi diylik deb ataladi. Subyektiv tanqidiylik 

ziddiyatlarga olib keladi. Fikrni operativ jihatdan, tezkorlik bi-

lan o‘zlashtirishdan va to‘g‘ri yo‘nalishga yo‘naltirib yuborishdan 

ibo rat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Tafakkurning 

tez ligi qo‘yilgan savolga to‘liq javob olingan vaqt bilan belgilana-

di. U qator omillarga, zarur ma’lumotni tez yodga tushira olish-

ga, muvaqqat bog‘lanishlarning tezligiga, turli hislarning mav-

judligiga, diqqatiga, bilim saviyasiga, ko‘nikma va malakalariga 

ham bog‘liq bo‘ladi.

Tafakkur operatsiyalari