Maktabgacha yoshdagi

Tafakkurning tuzilishi

Tafakkur

turlari

Ko‘rgazmali harakat. Nazariy, amaliy.

Ko‘rgazmali-obrazli. Konvergent, divergent.

Mavhum. Reproduktiv, produktiv.

Tafakkur

shakllari

 Hukm – tasdiqlovchi, inkor qiluvchi, juziy, yakka,  

xususiy, umumiy, 

 shartli, ayiruvchi, qat’iy, taxminiy, chin, xato, 

 ehtimollik, voqelik, zarurlik.

Tushuncha – yakka, umumiy, to‘planma.

Xulosa – induktiv, deduktiv, analogik – chin,  

taxminiy, yolg‘on.

Tafakkur

sifatlari

Mazmundorligi, mustaqilligi, kengligi, chuqurligi,  

sertashabbusligi,

 pishiqligi, tanqidiyligi, ixchamligi, tezligi, 

 samaradorligi…

Tafakkur

operatsi-

yalari

Analiz, sintez, taqqoslash, abstraksiya, umumlashtirish, 

konkretlashtirish, tasniflash, sistemalashtirish.

---

154

Aqlning muhim xossalari

Fikrlash faoliyati shaxsning aqliy xossalarini tavsiflab bera-

di. Aqlning eng muhim sifatlari haqida to‘xtalib o‘tamiz:

a)  fikrning chuqurligi, ya’ni nazariya va praktikaning eng qi-

yin masalalari mohiyatiga kirib bora olish, ularni bilib, voqealar 

sa bablarini tushunib olish, hodisalarning bundan keyingi jara-

yonini oldindan ko‘rish. Aqlga teskari chuqurlik sifati, ya’ni odam 

arzimagan narsalarga e’tibor berib, asosiy narsalarni ko‘rmagan 

vaqtda chiqarilgan hukm va xulosalarning yuzakiligidir;

b)  fikr, ya’ni kengligi odamning muayyan ishining mo-

hiyatiga tu shunibgina qolmasdan, balki u nima bilan bog‘liq 

ekanligi haqida ham o‘ylaydigan, ayni vaqtda jarayon yoki 

hodisalarning ikir-chikirlarini nazardan ham qochirmaydigan, 

umuman masalani qamrab olish qobiliyatidan iboratdir;

d)  aqlning o‘tkirigi, ya’ni o‘zgargan sharoitga qarab o‘z 

xulosa va qarorlarini qayta ko‘rib chiqa olish, olingan flkr-

lardan tashkil topgan masalani yechishda tayyor andazalar-

ning yo‘qligi. Ana shu sifati bilan ajralib turmaydigan kishilar 

faqat bir andaza asosidagina o‘ylay va ishlay oladilar, fikrlarida 

sustkashlik bo‘ladi, yangiliklardan qo‘rqadilar;

e)  aqlning tanqidiyligi, ya’ni har bir fikrga ishonavermas-

lik, balki unga tanqidiy qarash, uning uchun va unga qar-

shi hamma dalillarni o‘lchab ko‘rish, ana shundan keyingina 

muayyan fikrga rozi bo‘lish yoki uni rad etish.