Maktabgacha yoshdagi

8. Sistemalashtirish. Fikr obyektiv hisoblangan narsa va 

hodi salarni zamon (vaqt), makon (fazo) va mantiqiy jihatdan 

ma’lum tartibda joylashtirishdan iborat fikr yuritish operatsi-

yasidir. U bilimlarni o‘zlashtirishda, ko‘nikma va malakalar-

ni tartibga so 

lishda muhim o‘rin tutadi. Sistemalashtirish 

yordamida narsa va hodisalar, faktlar, fikrlar va obyektlar ma-

konda, vaqtda egallagan o‘rniga qarab mantiqiy joylashtiriladi.

Muammoli vaziyatlar

Tafakkur maqsadga yo‘naltirilganlik xarakteriga egadir. 

Qachonki hayot va amaliyot jarayonida kishi oldida yan-

gi maqsad, yangi muammo, yangicha vaziyat paydo bo‘lsa, 

unda dastavval tafakkur qilishga zarurat tug‘iladi. Masalan, 

o‘qituvchi qandaydir yangi metodni qo‘llamoqchi bo‘lganda 

yangi usul, vositalarni qidirganda, yangi maqsadlar tug‘ilib, 

bu maqsadlarga eri shish uchun faoliyatning eski, avvalgi vo-

sita va usullari ye tishmay qoladi. Bunday vaziyatlar muam-

moli vaziyat deb yuritiladi. Muammoli vaziyatlardan bosh-

lanadigan aqliy faoliyat yordami bilan maqsadga erishish va 

ehtiyojlarni qondirish ning yangi usullari hamda vositalarini 

yaratish, ochish, topish, kashf etish mumkin bo‘ladi. Tafak-

kur – yangilikni izlash, ochish demakdir. Harakatning il-

garidan ma’lum eski bilimlar va malakalar bilan cheklash 

mumkin bo‘lgan hollarida muammoli vaziyat yuzaga kel-

maydi va shuning uchun tafakkur ham mutlaqo talab qilin-

---

153

maydi. Masalan, 2-sinf o‘quvchisini «2x2 qancha bo‘ladi?» 

tipidagi savol fikr yuritishga majbur qilmaydi. Bunday savol-

ga eski bilimlarning o‘zi kifoya, bu yerda tafakkur ortiqcha-

dir. Muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarurdir. 

Muammoli vaziyatda kishi faoliyat davomida ko‘pincha ku-

tilmaganda, qandaydir, tushunib bo‘lmaydigan, noma’lum, 

tashvishli narsalarga duch kelib qoladi. Muammoli vaziyat 

bamisoli «nimalardir ko‘ngildagidek emasligi»dan go‘yo sig-

nal beradi. Masalan, uchuvchi samolyotni boshqarib keta-

yotganda, to‘satdan motorda noaniq shovqinni payqay bosh-

laydi. Lekin u motorning qaysi qismida, nima sababdan, 

qanday hodisa ro‘y berayotganini aniqlay olmagan. Bundan 

tashqari, u yuz berishi mumkin xavfning oldini olish uchun 

qanday harakat qilish ke rakligini hali bilmaydi. Mana shun-

day tarzdagi muam moli vaziyatdan tafakkur jarayoni bosh-

lanib ketadi. Muammoli vaziyatni tah lil qilish natijasida sof 

ma’nodagi masala, sof ma’nodagi mu ammo paydo bo‘ladi.