Maktabgacha yoshdagi

birinchi signallar
sistemasi deb ata-
gan: bunday sistema odamda ham, hayvonlarda ham bor. Ammo 
odamda, deb yozadi Pavlov faoliyat mexanizmlariga qo‘shimcha 
favqulodda ustunlik yuz bergan. Bu qo‘shimcha ustunlik inson 
nutqi va tafakkuridir. Demak, nutq 
ikkinchi signallar
sistemasi 
hisoblanadi. 
Bir xil izchillikdagi qo‘zg‘alishlarning takrorlanib turishi, 
odamda shunga muvofiq ravishda, bir xildagi reaksiyalar ning 
amalga oshishiga olib keladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadi ki, qo‘z-
g‘atuvchilardan birinchisi ta’sir etishi bilan, shartli reflekslar sis-

---

42
temasi paydo bo‘ladi. 
Qo‘zg‘alishlarning 
takrorlanib turishi natijasida miya 
po‘stlog‘ida mustahkam o‘rnashib qol-
gan o‘choqlari 
dinamik stereotiplar
 (ste-
reotip yunoncha stereo – mustahkam, 
o‘chmas; tupos – iz, tamg‘a) deb ata-
ladi.
Stereotip so‘zi mustahkamlangan 
reaksiyalar ning barqarorligidan dalolat 
beradi. «Dinamik» deb atalishiga sabab 
shuki stere otipni, ya’ni odat tusiga ki-
rib qolgan xatti-harakatlar sistemasini 
qayta qu rish oson bo‘lmasa ham uni 
o‘zgartirish mumkin. Bu o‘choqlar ke-
rak bo‘lganda kuch sarflanmasdan oson tiklanadi. 
Miyaning tuzilishi va vazifalari
tepa bo‘lagi
peshona bo‘lagi
po‘stloq
qismi
chakka bo‘lagi
miyacha
5-rasm.
Bosh miya.
Demak, dinamik stereotip qo‘zg‘atuvchilarning tez-tez takror-
lanib turuvchi ta’sirlariga organizmning moslashib qolishi hisobla-
nadi. Stereotip qancha eski va turg‘un bo‘lsa uni yengish, tugatish 
shunchalik qiyin bo‘ladi. Uni buzish tevarak-atrofdagi voqelik bi-
I.P. Pavlov (1849–936-yy.) 

---

43
lan keskin to‘qnashuvga olib keladi. Nerv sistemasining zaif mu-
vozanatlashmagan tipiga mansub bo‘lgan odamlarda dinamik 
stereotipni qayta qurish qiyin bo‘ladi. Nerv sistemasi kuchli va 
muvozanatlashgan odamlar dinamik stereotipni o‘zgartirishni
oson uddalaydilar.
Yarimsharlarning biror qismi zararlansa odam shu vazifa-
sini yo‘qotadi. Masalan, miyaning peshona orqa tomonidagi qis-
mi zararlansa u gapira olmaydi, uning o‘rnini boshqa markazlar 
amalga oshiradi.