Maktabgacha yoshdagi

sotsiogenetik konsepsiya 
– qobiliyat-
larning taraqqiyotini faqat tevarak-atrofdagi muhitning ta’siri bi-
lan tushuntiradi. K. Gelvetsiyning ta’limotiga ko‘ra, barcha odam-
lar aqliy va axloqiy rivojlanishi uchun tug‘ilishidanoq mutlaqo 
bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo‘ladilar. Shuning uchun odam-
larning psixik xususiyatlaridagi farq faqatgina muhit va tarbiya-
ning turlicha ta’sir qilishi bilan vujudga keladi, deb tushuntiriladi. 
Bu nazariyaning xorijiy mamlakatlardagi hozirgi turli namoyan-
dalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy muhitning g‘oyat dara-
jada muhim roli borligini e’tirof etadilar. 
Inson shaxsining tarkib topishini o‘rganish davomida yuzaga 
kelgan sotsiogenetik konsepsiya fanda eksperimentlarning rivoj-
lanishi bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, XVII asrning oxiri va XVIII 
asrning boshlarida hammaning diqqat-e’tibori mo‘jizakor tajri-
baga qaratilgan edi. Bu hodisa inson shaxsining tarkib topishi 
masalasiga ham ta’sir qilmay qolmaydi. Angliyalik olim Djon 
Lokk dunyoga kelgan yangi chaqaloq bolaning ruhini top-toza 
doskaga, taxtaga o‘xshatadi. Uning fikricha, bolaning top-toza 
taxta tarzidagi ruhiga nimalarni yozish mutlaqo katta odamlar 
ixtiyoridadir. Shuning uchun bolaning qanday odam bo‘lib ye-
tishishi, ya’ni unda qanday shaxsiy fazilatlarning tarkib topishi 
bola hayotdan oladigan tajribaga, o‘zgalar bilan muloqot jarayo-
nida oladigan hayotiy tushuncha va tasavvurlariga bog‘liqdir, deb 
ta’kidlaydi.
Bu tahlil etgan har ikkala yo‘nalishning namoyandalari, 
o‘z manfaatlarining tashqi jihatdan bir-biriga qarama-qarshi 
bo‘lishiga qaramay, insonning psixik xususiyatlarini biologik va 
ijtimoiy omillar ta’sirida avvaldan belgilangan va o‘zgarmas nar-
sa, deb e’tirof etadilar.
Ma’lumki odam shaxs sifatida muntazam qandaydir faoliyatda 
tarkib topib boradi, rivojlanadi, uning faolligi namoyon bo‘ladi. 
Bolaning psixik jihatdan taraqqiy etishida biologik (nasliy), ijti-
moiy, uzoq vaqt davomida beriladigan ta’lim-tarbiya va bolaning 
shaxsiy faolligi ta’siri muhim o‘rin egallaydi.

---

232
Psixologiya fani zamonaviy ta’limotga asoslangan holda in-
son shaxsining tarkib topishini asosan uchta omilning ta’siriga 
bog‘liqligini dalillar asosida izohlab beradi. Nasliy yo‘l bilan 
odamga to‘g‘ridan to‘g‘ri bir qator tashqi alomatlar, tashqi xususi-
yatlar o‘tishi mumkin. Masalan, bolalar o‘z ota-onalarining tashqi 
jismoniy belgilarini, ya’ni bo‘y-bastini, ko‘zi va sochining rangini, 
yuz tuzilishi va shu kabilarni nasliy yo‘l bilan meros qilib ola-
di. Bolaning psixik taraqqiyotiga xos xususiyatlar nasliy yo‘l bilan 
tug‘ma ravishda to‘g‘ridan to‘gri berilmaydi. Lekin bundan nasliy 
xu susiyatlarning psixik taraqqiyotga mutlaqo aloqasi yo‘q, de-
gan ma’no kelib chiqmaydi. Nasliy xususiyatlarning psi xik taraq-
qiyotga taalluqliligi shundaki, ayrim psixik jarayon yoki psixik 
xususiyatlarning anatomik-fiziologik nishonalari naslga o‘tadi. 
Lekin psixik taraqqiyot bilan bog‘liq bo‘lgan ana shunday anato-
mik-fiziologik nishonalar odamga imkoniyat tarzida beriladi. Har 
qanday imkoniyat ham ro‘yobga chiqavermaydi. Ijtimoiy muhit va 
ta’lim-tarbiya tizimi noto‘g‘ri olib borilsa, imkoniyat tarzidagi la-
yoqatlar qobiliyatga aylanmay yo‘qolib ketishi mumkin. 
Demak, odamga imkoniyat tarzida beril gan nasliy xususiyat-
larning o‘zi tegishli muhit bilan bog‘lanmasa, bola psixik taraqqi-
yotida deyarli biron hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘la olmaydi.
Bola tug‘ilgan kunidan boshlaboq