Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish

Varaq tekisligida mo’ljal olti yoshli bolalar bilan ishlashda muhim 
masala ekani yukorida ko’rsatilgan edi. «Varaq tekisligi geometriyasi» 
endi qisman o’zlashtirilgan. Endi olingan tajribani puxtalash, 
mustahkamlash kerak. Shu maqsadda tayyorlov guruhda «Ko’urishga oid 
diktant», «Eshitishga oid diktant» kabi qiziqarli mashqlardan keng 
foydalaniladi; juft rasmlar bilan didaktik o’yinlar o’tkaziladi; 
tasvirlangan buyumlar, geometrik figuralarning fazoviy joylashuvlarining 
xar xil variantlari ifodalangan maxsus jadvallardan foydalaniladi. K atakli 
yoki chiziqli «mikro fazoda» mo’ljal olish yangilik bo’lib kiradi. Bolalar 
varaqning chiziqli yoki katakli qismlari bilan tanishtiriladi, masalan, 
geometrik naqshning yoki alohida shakllar, belgilar, rayem elemetlarining 
joylashtirilishlariga e’tibor beriladi; namunaga qarab, ularning fazoviy 
joylashuvlarini mustaqil qayta tiklashga 
o’rgatiladi 
va x,. k. Kichik fazoni 
ajratish, to’g’ri idrok qilish va alohida elementlar — harflar, belgilarning 
joylashuvlarini aniq qayta tiklash qiyin masala ekanini ta’kidlaymiz. 
Ammo bo’lajak birinchi sinf o’quvchisi buni hal qilishga tayyorlangan 
bo’lishi kerak.
Buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarni farqlash. Olti yoshli 
bolalar bilan ishlashda buyumlarning o’zaro joylashuvlari belgilari 
bo’yicha, 
ularning 
orasidagi 
munosabatlarning 
rang-barang 
variantlarining h
ammasn (ichida, ustida, tagida, orqasida, oldnda, orasida, 
qarshisida, o’ngida, chapida, to’g’risnda va h. q) namoyon qilinishi kerak. 
Bolalar ularni maxsus didaktik vaziyatlar (didaktik o’yinlar o’yinchoqlar bilan 
mashqlar)da ham buyumni fazo muxitida ham bir xil darajada taniy oladigan 
bo’lishlarn kerak. Didaktik material snfatida geometrik obyektlardan 
(geometrik jismlar, geometrik figuralar modellari), buyumlar ning bir-birlariga 
nisbatan joylashuvining fazoviy kurinishini aks ettiruvchi rasmlardan 
foydalanish tavsiya etiladi. Real obyektlar ham rasmlarda sxema tarzida 
(soddalashtirib) berilgan bo’lishi mumkii. Bu guruhda bolalarni real fazoni aks 
ettiruvchi sodda sxema va rejalarni «ukish»ni urgatish imkoni paydo buladn. 
Bugungi kunda bunday ishning axamiyatini oshirib baxrlash dargumon. Shu 
bilan birga, bolalarda buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarni tushunishni 
rivojlaitirishda ular bir buyumning boshqa buyumga nisbatan joylashgan 
o’rninigina aniqlash (quyoncha o’rdakchadan oldinda, qizil doiracha ko’k 

---

doiracha ustida yotibdi va h.q) bilan cheklanib kolmasliklarini kuzatib borish 
muxnm. Bolalar ikki yoki undan ko’p obyektlar orasidagi munosabatlarni 
topishlari 
kerak, 
masalan
, 
qo’g’irchoq ayiqchadap oldinda, ammo 
matryoshkadan orqada, ayiqcha esa qo’g’irchoqning orqasida turibdi. Bu -
yumning joylashgan urnini topish eng oson topshiriqlardan bo’lib, u fazoviy 
munosabatlarni aniqlash vaziyatyaga kiritilgan. 
Maktabga tayyorlov guruhida lugat ustida ish lash alohida muxim 
axamiyatga ega. Bo’lajak birinchi sinf o’quvchilari atamalarning 
umumlashgan ma’nosining ahamiyatini egallab, ulardan o’z nutqida mustaqil 
foydalaia oladigan bo’lishlari kerak. Bu rejada nutqda fazoviy belgilashlarni 
favllashtirnshga mo’ljallangan bezaki didaktik o’yin va mashvlar («Aksincha», 
«Fikrni tuldir», «Nima qayerda?»» samaralidir. 
Yo’l qoidalarini o’rgatish 
Bu ish jarayonida transport va piyodalar harakati! qoidalarini umumlashgan 
holda aks ettiruvchi maket
lar
, sxemalashtirilgan rasmlar, shartli belgnlar va 
sodda sxemalardan foydalaniladi. 
Shunday qilib, hozirgi zamon psixolognk va pedagogik tadqiqotlar hamda 
maktabgacha tarbiya muassasalarining ilg’or ish tajribalari quyidagilarga 
ishontirmoqda: bolalar bog’chasidan maktabga o’tish paytiga kelib, bolalar 
atroflaridagi buyumlar, fazo haqida yetarli hajmda ma’lumotga ega bo’ladilar. 
Ularning 
bilimlari 
maqsadga 
yo’naltirilgan 
o’rgatish 
sharoitlarida 
umumlashtirishning 
yuqori 
darajasiga 
erishadi: 
ya’ni 
«o’zidan», 
«buyumlardan», fazo yo’nalishlaridan mo’ljal olishning har xil usullarini 
sistema sifatnda bilganliklari asosida fazoda bemalol mo’ljal oladilar. 
Oxirida bugungn kunda bolalar bog’chasidan maktabga boruvchi bola «Bolalar 
bog’chasida ta’lim va tarbiya dasturi»ning «Fazoda mo’ljal olish» bo’limi 
bo’yicha egallashi kerak bo’ladigan bilim va malakalar hajmini aniqlaymiz.
Bolalar quyidagilarni bilishlari kerak: 
—
Fazoviy yo’nalishlar — asosiy (oldinga — or-qaga, yuqoriga — pastga, 
o’ngga — chaiga) va oraliq yo’nalishlar; 
—
Buyumlarning joylashuvlari va ular orasidagi fazoviy munosabatlar 
o’rtasida, orasida, qarshisida, o’ngda, chapda, yuqorida, pastda, tagida; 
usdida; ichida; orqasida, oldida va h.k.); 
—
Fazoda mo’ljal olishning ba’zi usullari (