Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tushunchalarni shakllantirish, fazoda mo`ljal olishga o`rgatish

Aim.uz

Maktabgacha yoshdagi bolalarda fazoviy tushunchalarni shakllantirish, fazoda mo`ljal olishga o`rgatish.
Rеja: 1)Ikkinchi kichik guruhda bolalarga fazoda mo`ljal olishni o`rgatish.
2) O`rta guruhda bolalarga fazoda mo`ljal olishni o`rgatish.
3) Katta guruhda bolalarga fazoda mo`ljal olishni o`rgatish.
4) Tayyorlov guruhida bolalarga fazoda mo`ljal olishni o`rgatish.
Инсоннинг фазода мўлжал олиш муаммоси кенг вакуп киррали. Фазода фарқлаш ва фазоии идрок қилиш,фазовий тасаввурлар ва ҳар хил фазовий муносабатлар-ни, масалан, объектларнинг шакли, ўлчами, фазовиййўналишлари, фазода жойлашган ўрни, ҳажми, бўйи,эни, баландликлари каби масофаларининг ҳаммаси ҳархил фазовий категориялардир. Уларни идрок қилиш ваулар ҳақидаги тасаввурлар фазовий идрок-тасаввур қи-лишдир. Профессор В. С. Свердловнинг тавсифи бўйича, фа-
зода мўлжал олиш «фазовий идрок ва тасаввурларнингамалий ифодаси»дир. Фазода мўлжал олиш фазони бе-восита идрок қилиш ва айтиб ўтилган категорияларнибилиш асосида амалга ошади. Бунда диққат, хотира, тафаккурнинг қатнашиши мал<бурийдир. Мана шунингучун ҳам «фазода мулжа'л олиш» тушунчасининг мазму-нини аниклашда баъзи муаллифлар у атроф-теваракда-ги буюмларнинг ҳолатлари, ўзаро масофалари, катта-ликлари, шакллари, ўзаро жойлашувлари ва уларнингмўлжал олинаётган жисмга нисбатан вазиятларнни ўзичига олади, деб ҳисоблайдилар. Бирмунча торроқ маънода «фазода мўлжал олиш»ифодаси жойда мўлжал олишни билдиради. Буҳолда фазода мўлжал олиш дейилганда,' қу-йидагилар тушунилади: а) «Туриш нуқтаси»ни, яънисубъектнинг уни ўраб олган объектларга нисбатан ма-конини аниқлаш. Масалан, мен уйдан ўнг томонда ту-рибман ва ҳ, к. б) атрофдаги объектларни фазода мул-жал олаётган одамга нисбатан я.ккалаштириш: Масалан,
жавон мендан ўнгда турибди, эшик эса менДан чап то-монда; в) буюмларнинг бир-бирига нисбатан фазодажойлашувларини, бошқача. айтганда, улар орасидагифазовий муиосабатларни ани^лаш.
Фаол ҳаракат қилиш фазода мўлжал олишнинг за-рур компонентидир, чунки инсон фазода «жойнинг бир»нуктасидан иккинчи нуқтасига. ҳаракат қилиб, муваф-;фақиятли ўтишини амалга ошириш учун» фазода мўл-жал олади. Шу сабабли, фазода мўлжал олиш амалдаҳар доим қуйидаги учта топшириққа боғлиқ: ҳаракат(йўналиши)ни танлаш; шунга риоя (амал) қилиш (йу-налишни сақлаш); ҳаракат охирида мақсад (нишон)нианиқлаш. Бундан ҳаракатларнинг ўзаро мувофиқлигива аниқ фазовий .мўлжал олганлиги муҳим .компонент-лар ва шу билан бирга, инсоннинг фазода мўлжал оли-
шини эгаллашнинг кўрсаткичи эканлиги кўринади.Шундай қилиб, «фазода мўлжал олиш» ифодаси кенгмаънода ҳам, торроқ маънода хам ишлатилади.Ҳар хил ёш босқичида болалар билан ишлашнинг
мазмуни ва услубиятининг асосий йўналишларини қа-раймиз.«Болалар боғчасида тарбия ва таълим дастури»нинг«Фазода мўлжал олиш» бўлими иккинчи кичик ёшданбошлаб берилган. Аммо болаларда фазовйй идрок ваэлементар тасаввурларни ривожлантириш бўйича мақ-садга мувофиқ ишни, бизнинг фикримизча, илк ёшдаёқбошлаш керак. Уч ёшгача бўлган болаларда теварак-атрофда (уй шароити, гуруҳ хонасида, буюмларнинг, ўйинчоқларнинг одатдаги жойлашувларида) жуда кат-та қизиқйш билан амалий ориентир (мўлжал) олиш бў-йича ҳар хил тажриба тўплаш давридир. Шунинг учун
ҳам катта одам болани хоналарнинг (гуруҳ хонаси, ух-лаш хонаси, ювиниладиган хона, ҳожатхона), буюмлар-нинг, нарсаларнинг, ўйинчоқларнинт фазовий жойлашув-лари бўйича эркин мўлжал олишга ўргатиши керак.Болалар ҳаётининг иккинчи йили бошланишиданоктаниш фазони (хона ёки унинг қисмини) анча аниқ та-саввур кила бошлайдилар, таниш буюмларнинг жойла-шувидаги баъзи ўзгаришларни ҳеч бир қийналмай паи-вай оладилар. Икки ёшлигиданоқ болаларда таниш че-гараланган фазода ҳаракат қилиш йўли ҳақида даст-лабки элементар тасаввурлар таркиб топа бошлайди,бу тасаввурлар ҳаёт фаолиятида такомиллашади.Болаларнинг дастлабки фазовий тасаввурлари уларҳаётининг иккинчи йилиданоқ нутқдарида ҳам акс эта-бошлайди («мана», «бу ерда», «у ерда», «бунда»), Бу?нинг устига сўзлар ҳаракат йўналишини ёки қйзиқтй-рувчи буюмни кўрсатувчи имо-йшоралар бидан кузатилади. Ана шу ёшда болалар «ўзйга», бошқа одймҒа ЙЙС-
батан мўлжал (ориентир) олишни эгаллай бошлайди-лар. Катталарнинг таклифларига биноан, қўғирчоқнингкўзлари, оғзи, биқини, қўлчалари қаердалигини мамиу-ният билан кўрсатадилар. Уч ёшга қадам қўйган бола-лар, масалан, ўзларининг чап ва ўнг қўлларини фарқлайбошлайдилар. Бунда катта одамнинг вазифаси бола-нинг шу малакаларни эгаллаб олишига ёрдам беришданиборат,
Иккинчи кичик гуруҳ
Дастуриинг асосий вазифаси кичкинтойни «ўзига»нисбатан мўлжал олишга ўргатишдан. иборат, бошқачаайтганда, кичкинтой бунда «ўзига» нибсатан ўнг, чап,юқори томон ва ҳ. к. ларни ажрата оладиган бўла оли-ши керак. Уз танасига нисбатан фазода томонлар бўйи-ча мўлжал олиш бу мўлжал олишнинг биринчи умум-лаштирилган усулидир. «Узига» ва «ўзидаи» га нисба-тан мўлжал олишда <<ўНг-чацни»ни фарқлаш энг кўпқийинчиликтуғдиради. Мана шунинг учун ҳам бола ол-дин ўз қўллариии фарқлашга ўргатилади. Дастуриингбу вазифаси устида ишлаш кейинги ёш гуруҳида ҳам .
давом эттирилади.Боланинг ўзига нисбатан мўлжал олиши дастуриингянги вазифасига — бошқа одамга, буюмларга нисбатанмўлжал олишга ўргатиш вазифасига — ўтиш учун за-рур асос бўлади. Аммо бошқа одамга нисбатан мўлжалолиш фақат уз гавдаси схемасини билгандагина мум-кин бўлади. Бола хаёлан бу схема ни бошқа объектлар-га нисбатан кўчиради ва ўхшашлик бўйича уни бошқаодамдан ва буюмлардан ажратади. Масалан, болаларўйинчоқларни қарашади, улар билан фаол ҳаракат қи-лишади. Суҳбатнинг боришида тарбиячи болалар эъти-борини характерли деталларга қаратади. Масалан, ма-шина қаралаётган бўлсин; оддинда кабина, орқада ку-зов, пастда олдинги ва кейинги ғилдираклар. Буюмлартасвирланган қирқма расмлар, кубчалар мустақил ра-вишда деталлардан (қиемлардан) бутунни тиклаш им-конини беради, яъни объектнинг фазовий буюмларини
(устида—остида, тагида—юқорисида, олдидан—орқаси-дан, бир томони — ён томонидан ва иккинчи томонидан)ўзлаштириш имконини беради. Болалар ҳали объектнингўнг ва чап томонларини фарқлай олишмайди; бу муракк а 6 малака мактабгача катта ешда узлаштирилади. Ки-чик гуруҳда буюмнинг фазовий характеристикасини ту-шуниш қисман ўзлаштирилади. У ҳолда, деб сўралади,болаларни буюмларга, бошка одамга нисбатан мўлжалолишга ўргатиш зарурми? «Узига» нисбатан мўлжалолишнинг ўзи етарли бўлиШИ мумкинми?Гап шундаки, теварак-атрофимиз, яъни атрофимиз-
даги фазо, одамлар, ҳар хил буюмлар тўплами т.ўлиб-тошиб ётибди. Мана шу фазода мўлжал олиш уларнингҳар хил параметрларини, жумладан, «олдидан», «орқа-сидан», «снидан», «устидан», «остидан», кейинроқ. буюм-нинг «чап» ёки «ўнг» томони каби параметрларини ҳи-собга олиш маЖбуриятинй Юклайди. Олдйи ўзига^ сўнг-ра бошқа одамга, буюмларга нисбатан карама-қарши
томонларни ажратиш, биринчидан, истиқболда боланингфақат «ўзига» нисбатангина эмас, балки бошқа объект-ларга, бошқа одамга нисбатан мўлжал олиш малакаси-ни эг'аллашини таъминлайди.
Иккинчидан, бу билим ва малакалар буюмлар ораси- даги фазовий муносабатларни билиб олиш учун зарур.Биз бу муносабатлар ҳақида уларнинг томонларига —олдинги (юз томонга), ён, юқори (устки) ва ҳ. к. томои-ларга мое келишларига қараб, мулоҳаза юритамиз. Ни-ҳоят, учинчидан, ҳатто анча чегаралангап фазо чегара-ларида ҳам (гуруҳ хонаси, ёки хонанинг бир кисми,столнинг усти, қоғоз варағи ва ҳ. к.) мўлжал олишнингасосий йўналигаларини билишни назарда тутади. Бу
янги дастурий вазифа. Бу тўлиқ ўзлаштирилгандан ке-йингина, уни бутун иш мазмунидаги асосий вазифа де-йиш мумкин.Мактабгача кичик ёшда болалар йўналишларнинг
асосий гуруҳларини фарқлашга (олдига—орқага, юқори-га—пастга, ўнгга—чапга) ўргатилади. Бола бу йўналиш-ларни ўз гавдасининг томонларини билганлиги асосидаўзлаштиради. Болакайлар буига кундалик турмуш фа-олиятида ўргатилади. Масалан, ювиниш, кийиниш жа-раёнида тарбиячи болаларнинг гавда қисмларини айтиб, уларии ўнг ва чап қўлни фарқлашга ўргатади; тушлик
вақтида цошицни ўнг қўлда ушлашни, чап қўлда эса бирбурда нонни ушлашни ўргатади, болаларга чап қулоғи,ўнг қулоғи, чап оёги, ўнгоёғи қаердалигини кўрсатишннтаклиф қилади; чап оёқ, чап кўз, чап қулоқ, чап кул жой-лашган томонда, ўнг оёқ, ўнг кўз, ўнг қулоқ эса ўнг қўлтомонда жойлашганлигини тушунтиради.Элементар математик Тасаввурларни рйвоЖлантйриш
машғулотларида бу вазифалар «Қўғирчоқни чўмилти-риШ», «Қўғирчоқни ухлашга ётқизиш», «Қўғирчоқни ки-йинтириш» каби дидактик ўййнларда аниқлаштирилади.Маёалан, тарбиячи кичкинтойларга қўғирчоқнинг боши-ни, юзйни (оёқларини) ювишии, сўнгра эса, унинг (бо-
ланинг) ўзи юзи, боши ва бошқа аъзолари қаерда экан-лигини кўрсатишни сўрайди.
Болаларга фазовий йўналишларни ўз гавдасининганиқ қисмларига мое қўйишни ўргатиш керак; юқорига— бош томонга, пастда — оёқлар, олдинда юз, чапда ^~чап қўл, ўнгда — ўнг қўл.
Машғулотларда кичкинтойларни пастда—юқорида,олдинда—орқада, чапда—ўнгда каби жуфт қарамаг(қарши йўналишларни фарқлашга ўргатиш керак. Бу малакаларга таяниб, тарбиячи болаларни «ўзи-дан»га нисбатан олдинга—орқага, ўнгга—чапга кабифазовий йўналишларни кўрсатиш ва айтишга ўргатишикерак. Масалан, айиқчага олдин ўнг қўл, кейин чапқўлбилан силкишни, қўғирчоқ қайси томонга кетганини(ўнгга, чапга, зинадан юқорига, пастга), копток қаёққадумалагацини кўрсатиш ва айтишни сўрайди; байроқ-чаларни олдин тепага кўтариш, сўнгра пастга тушириш-
ни; қўлларни олдинга (ўз олдига, тўғрисига), чапга, ўнгга чўзиш, уларни орқага яширишни ва ҳ. к. ни сўрай-ди. Бу хил машқлар вақтида ҳамма бола ва тарбиячибир томонга қараб ўтиришлари ёки туришлари керак.Дастур вазифа (масала) ларини амалга ошириш«Байроқча қайси томонни кўрсатмоқда?» каби ўйин-машқлар ёрдамида бажарилади. Болалар, масалан,' бай-
роқча билан қайси йўналиш (юқори ёки паст, тўғриёки орқа, чекка) кўрсатилаётганини пайқаб олишларикерак. Уларнинг ўзлари байроқчалар, ленталар, пуфак-лар (шарлар), коптоклар ёрдамида кўрсатилган ўйин-топшириқларни бажарадилар. Йўналишларни ҳисобгаолган ҳолда фазода мўлжал олишнинг биринчи тажри-баси, фазонинг ўзини идрок қилишнинг қайта қурилишишундай секин-аста таркиб топади.
Асосий йўналишлар бўйича ташқи дунёнинг фазовийтавсифини ўзлаштириш узоқ давом этадиган жараён-дир. Мактаб ёшидаги ўқувчиларда фазони бундай идрокқилиш ва асосий йўналишларни билганлик асосида- мул-жал олиш учун баъзи асосларгина яратилади. Бу биртомондан, иккинчи томондан эса, текисликда мўлжал олишнинг бази масалалари (расм солиш, элементар"математик тасаввурларни ривожлантириш машғулотла-рининг боришида) эгалланади. Болалар варақ ўртаси-
ни, унинг юкрри ва пастки қисмларини фарқлашни,ҳар хил йўналишларда (чапдан ўнгга, юкрридан паст-Га қараб) чизиқлар ўтказишни ўрганадилар; саноқ ма-териалини устки ва пастки полоскаларга қўйишни, униварақда, карточкада чапга ёки ўнгга жойлаштиришниўрганадилар.Тўрт ёшга қадам қўйгай болаларнинг иш мазмунидаяна битта вазифани, яъни буюмлар орасидаги фазовий
муносабатларнинг баъзи вариантларини («устида», «ос-тида», «орқаёида», «ичида»` «олдида», «орқасида», «юқо-риеида», «пастида») билиб олиш вазифасини таъкидлашкерак. Бу вазифа ўйинлар («Уйинчоқлар беркинмачоқўйнайди», «Қуёнча қаерга яширинди?», «Уйинчоқни қа-ердан топдингиз?» шаклида қизиқарли ҳал қилинади. Дастур вазифасини бажариш контекстида луғат усти-
да ишлаш ҳам олиб борилади. Мактабгача ёшдаги ки-чик болани дастурда назарда тутилган фазовий белги-лашларни тўғри тушунишининг ўзи, у (ҳатто баъзида)йўналтирувчи саволлар ёрдамида бу муносабатларданмустақил фойдалана оладиган бўлишининг ўзи мутлақокифоя.
Иккинчи кичик гуруҳ болалари учун ўнғ ва чапнифарклаш жуда қийинлик билан амалга ошади. «Унгга-чапга» йўналишларини фарқлашга ўргатишнинг даст-лабки босқичида қандай педагогик йўл-йўриқ амалгаоширилиши кераклиги ҳақида фикр юритамиз.Уз қўлларини фарклаш қобилияти аввал боланингўнг ва чап қўллари учун хос бўлган ҳаракатларни ба-жариш жараёнида сезилади. Масалан, овқатланиш вақ-тида у қошйқни ўнг қўли билан, нонни эса чап қўли би-лан ушлайди; раем солиш машғулотларида бола чапқўли билан раемни тутиб туради, ўнг қўлида эса қалам,мўйқалам■бўлади. Бу икки вазиятдан тарбиячи, бундайфойдаланади: машғулот бошланишида (ёки овқат ейиш
олдидан) болалар эътиборини қалам (ёки қошиқ)ниҳар доим ўнг қўлда тутиш кераклигиии, чап қўл биланэса, қрғоз варағини (ёки тақсимчани) тутиб туриш (нон-ни ушлаш) кераклигиии уқтиради. Тарбиячи бунга бо-лалар эътиборини тортибгина қолмай, балки кўрсатадиҳам. Хатога йўл қўйган: (янглишган) болага тарбиячииккинчи марта кўрсатади («Мана энди ҳаммаси тўғри:қалам унг қўлингда, чап қўлинг билан эса қоғозни ту-тиб турасан»).Болаларнинг ҳаракатларини текширишда тарбиячиулар билан суҳбатлашади, маъқуллайди. Педагогик ба-ҳо ҳйс-туйғўга тўла бўлиши, тўла қаноатланганликниифодалашй, ўз тарбияланувчиларининг топқирлИклари-дан ҳайратланиши» ни ифодалаши муҳимдир.Бундай баҳолаш ўзи^а хоС педагогик усул бўлиб,боланинг ҳаракатлари тўғрилигйни ифодалабгина қоЛ-май, балки ҳйс-ҳаяжонли кайфият ҳосил қилади, улйр-нинг бундай машқларга бўлган қйзиқишларини оШира-ди( ўз қўяларининг фар^лашни тезроқ ўрганиб олишга
истак уйғотади.Тарбиячи дастлаб болаларга қўлларини номлари бў-йича фарқлашни ўргатади. Тарбиячи болаларнинг қўл-ларини белгилайди, болалар уларни фарқлашади. Шумақсадда бу болага мурожаат қилиб сўрайди:
—Сенинг ўнг қўлинг қани?
——Мана (кўрсатади).
—Сенинг ўнг қўлингдаги нима?
—Қошиқ.
——Сенинг чап қўлиигдаги нима?
——Нон.
— Балли, сен қайси қўлинг ўнг, қайси қўлинг чапэканини жуда яхши б ил ар экансан.
Бир неча машғулотдан кейин, бундай деб сўрашмумкин: «Ҳозир, мен сизлардан ўз ўнг ва чап қулингиз-ни билиш-билмаслигингизни сўраб, текшираман. «Одат-да, болалар тарбиячининг саволларига фаоллик кўрса-тиб, мамнуният билан жавоб берадилар («Мендан ҳалисўрамадингиз», «Мен ҳам биламан», «Қошиқ қайси қў-лимда эканини мендан сўранг», «Топинг-чи, қалам қай- -
си қўлимда»). Бунда тарбиячининг вазифаси, бу фаол-ликни қувватлаб туришдан иборат. У сўраганда, бола-лар баъзида хато қиладилар (бундай хатолардан бола-кайларнинг ҳаяжонли таъсирланишини кўра билишкерак). Хато ўзига хос педагогик усулдир. Унда болақайси қўли ўнг, қайси қўли чап қўл эканини педагоггамамнуният билан тушунтиради.Бундай кичик машқлар ниҳоятда зарурдир. Бу хил
машқларнинг давомийлиги бир ярим •— икки минутдир.Машқлар болалар эътиборини асосий фаолиятдан чет-га тортади, деб асло хавотир олмаслик керак. Аксинча, бундай машқлар болаларнинг ҳаётий фаолиятига тўЛЙЦ равйшДа ижобий таъсир этйб, уларни фаоллаштй-ради. Машқлар ўзига хос «маънавий ҳис-туйғуга тўлатетиклаштиришнинг ўрнини босади, эътиборнинг йўна-лИшини ўзгартириш механизмини машқ қилдиради. Уларнинг таълимий самараси равшан, бу Самара машқ-
ларнинГ коллектив шаклларини ўтказиш режимида (ҳаф-тасига 3—4 марта индивидуал иш билан қўшиб олибборйлганда) атиги бир-бир ярим ой ўтганидан кейинсёзила бошлайди.
Шунга қарамай, бундай савол пайдо бўлиши Мум-кин: «Аниқ мақсадга йўналтйрилган таълимнинг бошла-нишида нега илк бор бундай машқлар, албатта, фақатмаълум педагогик вазиятларга жиддий «богланган» бу-лиши зарур? Гап шундаки, раем солиш машғулотла-рида, нонушта, тушки овқат, кечки овқат вақтида бола-лар ҳар қайси қўл учун характерли бўлган ҳаракатлар-ни бевосита бажаришади. Ббшқа шароитда болалар буҳаракатлар ҳақидаги тасаввурлар билан huj кўришла-
рига тўғри келади. Шу сабабли нотўғри бериладиганжавоблар миқдори ортиб кетади. Ана шунинг учун ҳаммашқлар самарадорлигини орттиришнинг муҳим шар-ти — олдинги тажрибани актуаллаштириб боришданиборат. Қийинчилик пайдо бўлган ҳолларда фарқлаш-нинг асосий мезонини эслатиб қўйиш зарур («Унг қў-лингда ҳар доим қошиқди ушлайсан» ва ҳ. к.) Харак-
терли томони шундаки, тарбиячининг ёрдами болалардафаол ҳаракат реакциясини уйғотади: улар тасаввурда-ги қошиқни (қаламни) қайси қўлда ушлаш қулай эка-нини қандайдир даражада синаб кўришади. Шу биланилгари шаклланган сенсоматор боғланишлар комплексравишда жонлантирилади, шундан кейин болалар так-лиф қилинган. топширйкларни кўпроқ ишонч билан ба-жарадилар.
Машқлардан боғча тартиботининг ҳар хил момент- лари (ювиниш, кийиниш, сайрга чиқишга йиғилиш)дафойдаланиш мумкин. Уз қўлларини фарқлаш малакасиучун конкрет педагогик вазиятда, мусиқа, математика, конструкциялаш машғулотларида, ҳаракатли ўйинларвақтида ва жисмоний тарбия машқларида бир неча да-қиқа ажратиш мумкин.Масалан, иккинчи кичик гуруҳда ўтказиладиган ма-тематика машғулотларида тарбиячи дастур вазифалари-нинг бутун бир комплексини амалга ошириши мумкин.Бунинг учун галдаги вазифа худди олдингидек, ўз қўл-
ларини фарқлаш кўникмасини такомиллаштиришдайиборат. Шу асосда кейинги ёш гурухларда тарбиячи ўзтарбияланувчиларини ўнг ва чап оёқларини, кўзларинибир-биридан фарқлашга ўргатади. Дастурнинг бу вази-фаси болаларни умумлаштирилган идрокка, жуфт қа-рама-қарши томонларни аниқлашга олиб келади.Машғулотни гуруҳ билан ёки битта бола билан ўтка-зиш ҳам мумкин. Машқларнинг ўйин шаклларининг са-марадорлиги, педагогик жараёнда улардан кенг фойда-
ланишнинг мумкинлиги мазкур дидактик воситанинг ало-ҳида оммавийлигидадир. Мана шу ўйин-машқларнингвариантлари бўлиб, уларнинг мақсади — қўлларни ўзномлари бўйича амалда фарқлашдан иборат. Бу машқ-ларнинг давомийлиги 4—5 минутдан ортмайди.«Қўлларинг қаерда?» Топшириқ: қўлларни орқагаяшириш. Тарбиячи олдин боланинг ўнг қўли қаерда.чапқўли қаерда эканини топади, сўнгра битта (ёки бир неч-та) болага ўз қўлларини кўрсатиш ва уларнинг номини
айтишни таклиф қилади.«Золдир қани?» Топшириқ: золдирни кафтга берки-тиш. Тарбиячининг вазифаси золдир қайси қўлда —ўнгқўлдами ёки чап қўлда эканини топиш. Шундан кейин
тарбиячи болаларга навбати билан ўзларининг чап ваўнг қўлларини кўрсатишни, уларни аташни, золдир қай-си қўлга яширилганини айтишни таклиф қилади.
«Байроқчани ол». Тарбиячи болалар қайси қўл ўнг(чап) қўл эканини эслашларини, шу қўл билан байроқ-чани олишни; байроқчани бошқа қўлга ўтказишни, қўл-ни юқори кўтаришни, байроқчани силкитишни ва янабошқа (чап) қўлга ўтказишни таклиф қилади. Еки кўкбайроқча (лентача) ўнг қўлда, сариқ байроқча чап қўл-да. Топшириқ: байроқчалар ўринларини алмаштириш.Шундан кейин тарбиячи сўрайди: «Байроқнинг рангиқандай? У қайси қўлда?».
«Уйинчоқ қайси қўлда?» Тарбиячи олдин болалардан бирига ўйинчоқни ўнг (чап) қўл билан олишни айтади.Кейин эса, бола ўйинчоқни қайси қўлига олишни хоҳла-са, ўша қўлига олишини ва ўйинчоқ қайси қўлида эка-нини айтишни таклиф қилиши ва у ўнг қўлида қандайўйинчоқ, чап қўлида қандай ўйинчоқ борлигини айтишикерак.
«Тошларни бошқа қўлингга ўтказ». Бир нечта (5—6та) тошни бир қўлдан иккинчи қўлга ўтқазиш керак.Тешщирикди бажариш жараёнида бола ўз қўлларини фарқлайди, уларни белгилайди. Шу билан бир вактдабола «битта» ва «кўп» атамаларини фарқлашни ўргана-нади.
. Уз қўлларини фарқлашга оид бундан кейинги машқ- лар қийинроқ ҳаракатлар билан бажарилади. «Қайси қўл билан узоққа». Топшириқ, олдин ўнг қўлбилан, кейин чап қўл билан коптокни иложи боричаузоққа думалатиш ёки ирғитиш машқининг бажаришжараёнида болаларнинг масофа ҳақидаги тасаввурлари(узоқ-яқин, узоққа-яқинга), копток ҳаракатинииг йўна-лиши (копток олдинга қараб думаламоқда, орқага ду-маламоқда, ён томонга думаламоқда) ҳақидаги тасав-
вурлари аниқланади.«Қайси қўл билан аниқроқ?» Топшириқ: копток би-лан нишонга, — масалан, бир ярим метрдан ортиқмасмасофага қўйилган тўсиққа уриш, коптокни маҳкамлан-ган саватга (қутига) тушириш, ерга чизилган доирагатушириш. Машқнинг амалий аҳамияти: болалар ўнг вачап қўлларни фарқлашни ўрганадилар, ирғитишни ҳа-ракатнинг асосий турларидан бири сифатида ўзлашти-
радилар, ҳаракат реакцияларининг фазовий аниқ бўли-шини машк. қиладилар. (Шу мақсадда коптокни, зол-дирни дарвозага думалатиб киритишни таклиф қилишмумкин). Жойлашиш масофаси дастлаб бир метрданошмаслиги керак).«Қайси қўл билан тезроқ?» Топшириқ, тошларни туг-
маларни, ёнғоқларни) олдин бир қўл билан, кейин ик-кинчи қўл билан териш. Тарбиячи болаларга қайси (ўнгёки чап) қўл эпчил эканини ўзлари аниқлашларини так-лиф қилиши мумкин.
«Нима оғир?». Топшириқ: икки буюмдан қайсинисиоғир (енгил) эканини аниқлаш: қайси қўлдаги (ўнг ёкичап қўлдаги) буюм оғир, қайси қўлдагиси енгил эканинианиқлаш. Болалар кичик гуруҳда олинган билимлар асо-сида; «ўнгга-чадга»''(фазовий йўналишлар) ,6'илан тани-шадилар. Бу ёш гуруҳларда болалар бу йўналишларнифарқлашгагина ўргатилади (билиб олиш, мустақил ай-тиш ва кўрсатиш).
Дастуриинг навбатдаги муҳим вазифаси чегаралан-ган горизонтал текисликда (қоғоз варағи, саноқ мате-риалини қўйиш- учун карточка) «ўнгта-чапга» йўналиш-лари бўйича мўлжал олишнинг дастлабки малакалари-ни ривожлантиришдан иборат. Болалар ўнг қўллари би-лан еаноқ материалини танлаб олиб, уларни карточка-га чапдан ўнгга йўналиш бўйича қўйишни ўрганадилар.Тошпириқ: текисликнинг узунлигини бошқа полоска ёкилентача билан таққослаш учун текислик узунлиги бў-йича бармоқни юритиб чиқиш. Текиг^ликда мўлжал олиш— мураккаб малака. Бу ёш гуруҳида болалар энгэлементар билим ва малакаларни эгаллайдилар, холос.Кичик гуруҳда дастуриинг шундай вазифалари усти-да ишлаш бошланадики, уларни тўла асос билан маз-мундаги тугун нуқталар дейиш мумкин. Болалар боғча-сида таълим-тарбия дастурининг «Фазода мўлжал олиш»бўлими ушбулардан иборат. Бу, биринчидан, гавда схе-масини ўзлаштириш, иккинчидан, фазовий йўналишлар-ни дифференциаллаштириш, ниҳоят, учинчидан текис-ликда мўлжал олиш. Энди умумлаштирувчи хулосалар-ни (тавсияларни) баён қилиш (ифодалаш) билан чек-ланамиз:
1.Болалар ўнг ва чап қўл билан ҳаракат қилиш(ишлаш)нинг етарлича ва ранг-баранг амалий тажри-
басини тўплашлари керак. Олдин бу ҳаракатларнингдифференциал характерини (ўнг қўлда қошиқни, қалам-ни, мўйқаламни ушлаш, чап қўлда тақсимча, қоғоз ва-рағи ва ҳоказоларни тутиб туриш) мустаҳкамлаш, сўнг-ра болаларни қўлларининг номлари бўйича фарқлашва мустақил номлашга ундаш зарур.
2.Қўлларнинг номи билан ҳар қайси қўл учун хосбўлган ҳаракатлар характери (бола ўнг ва чап қўли би-лан нима қилади) орасидаги алоқани мустаҳкамлаш.3.Ургатувчи машқларда иккала қўлнинг номи ваҳаракат характери бўйича қиёслаш керак. Таққрслашдифференциаллаш жараёнини жадаллаштиради.
4.Машқлар ва дифференциаллаш тобора мураккаб-лаштира борилиши керак:
а) ўнг ва чап қўл учун характерли бўлган табиийҳаракатларни бажариш жараёнини аниқлашдан бу ҳа-ракатлар ҳақидаги тасаввурлар асосидагина фарқлаш-гача;
б) берилган масала ягона ва мустақил бўлган («Се-нинг қўлларинг қаерда?», «Байроқчани ол», «Золдирқани?») вазиятда аниқлашдан, натижада уни бажаришжараёнидан («Қайси кўл билан узоққа?)», «Қайси қўлбилан аниқроқ?») фарқлашгача мураккаблашиб боришикерак.
Педагогик тажрибани таҳлил қилиш кўпинча бола-лар билаII ищлащ натцжалари кутилганидан анчагина паст эканини кўрсатмоқда. Бунинг сабаби услубий ха-рактердаги хатоларда яшириниб ётибди. Уларни характерлаб ўтамиз.Кўпинча тарбиячилар қўлларнинг аниқ номлари(«чап», «ўнг») ўрнига бу қўл» ёки «йўқ, бу қўл эмас, бошқаси», дейишади. Бошқа бир хато. Тарбиячи қўл-
ларни ўз вақтида ва тўғрй 'белгилайди, болаларни улар-ни мустақил номлашга ундайди. Аммо оғзаки билим-ларда асосий мезон — ҳар қайси қўл учун характерлибўлган ҳаракат фаолиятини тушуниб етишдан узилганҳолда шакллантирилади. Сенсор компонентдан узил-ган ҳолда оғзаки фарқлаш жиддий услубий хатодир.Навбатдаги хато. Тарбиячи кўпинча хатони мустақилтузатиш муҳимлигини етарлича баҳоламайди. У ёрдамберишга шошилади, байроқчани чап қўлдан ўнг қўлгаўтқазади. Натижа равшан: кичкинтой энди байроқчаниўнг қўлида ушлаб турибди, йўл қўйилган хатога тушу-
ниб етилмаган. Яна битта хато. Билиш жараёнини жа-даллаштириш мақсадида тарбиячи мезон сифатида мўл-жалланган буюмларни айтади, масалан, «Деразага яқинтурган қўл ўнг қўл, чап қўл эса деворга яқин турганқўлдир». Аниқ шарт-шароитда, тушунарлики, ҳаммасихатосиз аниқланади. Аммо шуни ҳисобга олиш керакки, бу ҳолда болалар энг олдин буюм ориентирларни фарқ-лайдилар.
Бизнинг ҳозирги «ўнг-чап» дунёмиз кенг ва турли-тумандир. Уни ҳатто катта ёшдаги боланинг ҳам муста-қил равишда тушуниб олиши осон эмас, унда, масалан,фазовий характеристиканинг нисбийлиги, унинг ҳисоббошланадиган нуқтага нисбатан боғлиқлиги аралашибкетиши мумкин. Бундай ҳолда нима абсолют ва ўзгар-мас? Боланинг ўз фазовий схемаси (координатлари)ўзгармас. Ҳар қайси одамнинг схемаси ва буюм оламиобъектларининг фазовий схемаси ўзгармас. Мактабгача
ёшдаги болаларнинг мактабгача муассасалар дастури-нинг «Фазода мўлжал олиш» бўлими бўйича элементар«фазовий таълими» мана шу ҳақик,атларни ўзлаштириболишдан бошланади.
Урта гуруҳ
«Фазода мўлжал олиш» бўйича ишлаш бир неча йў-налишда ўтказилади. Энг олдин амалий тажриба тако-миллаштирилади, Болалар бу ёш даврида анча муста-қил бўлиб қолишади, ўйинчоқлар сақланадиган жойнибилишади, ўрнатилган тартибга амал қилишади. Уртагуруҳда улар ошхонада навбатчилик вазифаларини ба-жаришга ўргатилади, ўқув йилининг иккинчи ярмиданбошлаб эса, ма.териални машғулотга тайёрлаш ўргати-лади. Навбатчиларнинг вазифаларини бажариш столда-
ги идишлар, ўқув ашёларининг фазовий жойлашувлари-ни ўзлаштириш билан боғлиқ. Болалар энди бинодава болалар боғчаси участкасида эркинроқ мўлжал ола-дилар. Масалан, бошқа гуруҳлар, мусиқа зали, врачхонаси қаерда жойлашганини, уларга қандай боришнибиладилар. Буларнинг ҳаммаси атрофни ўраб олган фа-зода катта қизиқиш билан мўлжал олишдан дарак бе-ради. Педагогик ишнинг ушбу йўналиши кейинги ёшгуруҳларида асосан болалар билан кундалик мулоқот-ларда, яъни ўқишдан ташқари вақтда ҳам кенг жорийқилинади.
Урта гуруҳда ўқув фаолиятини ташкил қилиш жа-раёнида тарбиячи бошқа масалаларни ҳам ҳал қилади:
1) фазо ҳақидаги дастлабки билимларни мустаҳкамлай-ди, уларни кенгайтиради ва теранлаштиради, янги маъ-лумотлар беради; 2) олинган билимларни ўйинларда, дастурнинг бошқа бўлимларига бағишланган машғулот-ларда ҳар хил ҳаётий ситуацияларда қўллашга ўргата-ди. «Болалар боғчасида таълим-тарбия дастури»нинг«Фазода мўлжал олиш» бўлимига мое равишда тарбия-.чи болаларга ўзига нисбатан йўналишни аниқлашни,берилган йўналишда ҳаракат қилишни (олдига—орқага,
юқорига—пастга, ўнгга—чапга), ўзига нисбатан буюм-ларнинг ҳолатини сўзлар билан тушунтиради.
Аммо олдин болага нисбатан қарама-қарши йўналиш- да турган, яъни олдида—орқасида, ўнгда—чапда тур-ган 1—2 та ўйинчоқни, буюмлар жойлашувини аниқлаш-га дойр топшириқ берилади. Уйинчоклар ёки қандайдир
буюмлар сони аста-секин 4 тага етказилади. Дастлаб-ки вақтларда буюмларни боладан унча узоқмас масо-фага (унинг ёнига) жойлаштириш маъқул. Кейинчаликмасофани катталаштириб бориш керак. Тарбиячинингтопшириғига биноан, бола хонанинг маълум бир жойи-га туради ва ўз олдида, чапида ва ўнгида қандай буюм-лар турганини айтади. Шундан кейин тарбиячи боладанўнгга (чапга) турилишини ва яна қандай буюмлар ун-дан қайси йўналишда турганлигини айтишни сўрайди.
Фазода («Топ-чи, бунда нима бор?», «Билинг-чи, нима ўзгарибди?» типидаги) мўлжал олишга дойрмашқлар ўйин характерига эга бўлиши керак.Болаларда берилган йўналишда ҳаракат қилиш ма-лакасини тарбиялаш мақсадида «Қаерга борсанг, шунитопасан», «Буюмни топ», «Байрокчани топ» каби дидак-тик ўйинлардан фойдаланиш мумкин. Болалар ўйин-топшириқларни бажаришда асосий фазовий йўналиш-ларни фарқлашни ва уларни белгилашни машқ қилади-
лар. Масалан, тарбячи болалар йўқлигида ўйинчоқлар-ни хонанинг ҳар хил жойига (раем орқасига, гилам ос-тига, шкафга ва ҳ. к.га) беркитади. Уйин бошланиши-дан олдин, у болаларга беркитилган ўйинчоқларни қи-диришларини айтади. Шундан кейин, у болаларни нав-бати билан стол ёнига чақиради, ўйинчоқни қайси йў-налишда қидириш кераклигиии айтади. Излашни бош-лашдан олдин бола қандай ўйинчоқ ва қайси йўналиш-ни такрорлаши кераклигига алоҳида эътибор берилади.
Ишнинг мазмуни аниқ ва ихчам ифодаланган. Унишарҳлаймиз. Беш ёшга қадам қўйган болалар фазовиййўналишларни фарқлашларигина эмас, балки унга амалқилишлари ҳам керак. «Дастур...да» болаларни берил-ган йўналишда ҳаракат қилишга ўргатиш кераклигитаъкидланади. Шундай қилиб, билимлар болалар таж-рибасида аксланиши, асосий йўналишларни ҳисобга ол-ган ҳолда мўлжал олиш малакаларида сезилиши керак.Бу янги масала. Мана шунинг учун ҳам ўқув-ўйин топ-шириқларининг бажарилиш суръати дастлаб сустроқбўлади. Ахир бола берилган йўналишни аниқлашданолдин, икки таклифдан бирини танлаб олиши учун («Қа-ерга борасан? нима топасан?» деб аталувчи машҳурўйин намунасида) олдин ўйлаб олиши керакда.Дастурга мувофиқ ўрта гуруҳда болалар кўпроқ фа-зода ўзларидан мўлжал олишлари керак, фазода буюм-ларнинг «ўзига нисбатан» жойлашганлигини элементартасаввур қилишлари керак. Бу мазмун элементар мате-матик тасаввурларни шакллантиришга бағишланганмашғулотларда дидактик воситалар — дидактик ўйин-
лар, қизиқарли машқдар, «Нима ўзгарди?» типидагиўйин-машқлар ёрдамида рўёбга чиқади. Уйинчи олди-да турган вазифа ўйинчоқларнинг жойлари ўзгартирил-масдан ва ўзгартиридгандан кейинги жойлашувларинитопишдан иборат. Буюмлар олдин бир-биридан унчаузоқ бўлмаган масофада жойлаштирилади. Ушбуларнианиклаш керак, уй қаидай рангда, у ^аерга жойлащгдн,
боладан бошланга'н йўлнинг охиридами, боладан олдйН-дами, орқадами, ундан ўнгдами ёки чапдами, уйга бо-ришда йўлда қандай ўйинчоқлар учрайди, улардан қай-силари болага ёки уйга яқин (узоқ) жойлашгаи ва ҳ. к.Атрофдаги буюмларнинг фазовий характеристикаларини
тушунишлари, унинг фазодаги хусусий жойлашувигабоғлиқлиги аста-секин мана шундай ойдинлаштирилади.Бу хил ўйин-машқлар реал буюмли атрофии алоҳи-да буюмлар жойлашувининг фазовий характеристикасибилан биргаликда идрок қилишга тайёрлайди.Сўз бойлигини шакллантириш ҳақида
Бу ёшдаги болалар энди баъзи фазовий тушунча-лардан мустақил фойдалана олишлари керак: биринчинавбатда йўналишларни, ўз гавдаларига нисбатан то-монларни, буюмларнинг фазода жойлашувларининг баъ-зи вариантларини белгилай олишлари керак. Шуни таъ-кидлаш муҳимки, луғат устида ишлаш бевосита идрокқилиш асосида элементар билимлар ва фазода мўлжал
олиш малакаларини эгаллаш билан қўшиб олиб бори-лади.Шунга қарамай, кундалик ҳаёт. тажрибасида (эрта-лабки бадантарбияиинг боришида, жисмоний тарбиямашғулотларининг боришида) болалар фазода мўлжалолишнинг қўшимча тажрибасини ва тегишли билимлар-ни эгаллайдилар. Ҳаётий тажриба болани фақат «ўзи-дан» эмас, балки бошқа боладан, буюмлардан мўлжалолишга йўллайди. Шундай тажрибанинг тўпланиши му-ҳимдир. Истиқболда бу тажриба «буюмлардан» максад-га йўналтирилган мўлжал олишга ўргатиш учун асосбўлади.Урта гуруҳда горизонтал текисликда мўлжал олиштажрибаси ҳам ранг-барангдир. Раем солиш машғулот-ларида, элементар математик тасаввурларни ривожлан-тириш машғулотларида ҳамда «Жуфт расмлар» каби
махсус дидактик ўйинларнинг боришида мўлжал олиш-да ўйин вариантлари ҳар хил бўлади: тасвирланган бу-юмларнинг фазода жойлашуви белгисидан фойдаланиб, жуфт карточкаларни, ёки керакли карточкани тасвирбўйича топиш; карточкада тасвирланган буюмларнингфазода жойлашувлари ҳақида мустақил гапириб бе-риш; қандай буюмлар тасвирланган ва улар қандай
жойлашганлиги, яъни юқоридз, настда, ўртада, ўнгда ёки чапда жойлашганлиги ҳақидаги саволларга жавоббериш.
Тарбиячи кичик гуруҳда қилинганидек, олдин бола-лар эътиборини буюмлар орасидаги фазовий муносабат-ларга қаратади. «Нима ўзгарди?» ўйинида энди куп'сон-даги (4—6 та) буюмлардан ва уларнинг фазода вари-антларидан фойдаланиш мумкин. Тўрт ёшли болаларҳам «Беркинмачоқ» ўйинини мамнуният ва иштаҳа би-лан ўйнайдилар. Улар ўйинчоқларни яширадилар вақидириб топадилар, уни қаердан топганликларини гапи-риб берадилар. Ва, ниҳоят, ўрта гуруҳда тарбиячи бо-
лаларга «ўзига», бошқа одамга, буюмларга нисбатанмўлжал олишни ўргатишни давом эттиради. Ишнингнатижаси — жуфт қарама-қарши томонларни ажратаолиш малакасини эгаллашдан иборат. Бу томонлар:юқорига—пастга, олдидан—орқасидан, бир томондан—иккинчи томондан. Ей томонларни (чап ва ўнг) фарқлашолдингидек, икки вазият — «ўнгга» ва «ўзидан» мўлжалолиш билан чегараланган. Кейинги йилларда тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки,тўрт ёшли болада схемалаштирилган образни шакллан-тириш мумкин, бу образдан фойдаланиш унинг фазони
эгаллашига йўл очади.
Агар бола мўлжал олишларни (ориентирларни) аж-ратишни ва берилган элементни фазо майдонида тайин-лаш мақсадида улар орасидаги боғланишларни ўрнатаолишни эгаллаб олса, у ҳолда бундай малака шаклла-нади.
Тадқиқотчилар Р.Говоркова ва О. Дъяченко ўтказ-ган тажрибани мана бундай тавсифлайдилар.
Боланинг олдидаги столда квадрат шаклидаги кар-тон рамка турибди. Рамканинг ҳар қайси томонига ҳархил буюмлар (байроқчалар, юлдузчалар, матрёшкалар,гуллар ва ҳ. к.) ни тасвирловчи бештадан раем ёпишти-рилган. Бу рамкага тоза қоғоз варағи қўйилган бўлиб,унга тарбиячи чоғроқ доирача чизади. Болага бу доира-чанинг жойлашган ўрнини эслаб қолиш таклиф қилина-ди. Шундан кейин бу қоғоз рамкадан чиқариб олинади,у ерга янги қоғоз қўйилади, унга бола худди экспери-ментатор чизган жойга доирача чизиши керак эди. Топ-шириқнинг қандай бажарилганлигини экспериментатор
раем чизган қоғоз билан бола раем чизган крғозни уст-ма-уст қўйиш билан текширилади. Бола топшириқнитўғри бажарган бўлса, у чизган доирача билан экспери­ментатор чизган доира устма-уст тушади, туғри ба-Жармаган бўлса, улар устма-уст тушмайди.Биринчи машгулотда боланинг эътибори рамкадаГираемга атайин қаратилмайди. Унга тавсифлангаи топ-шириқ бир неча марта берилади. Тўрт ёшдаги биронтабола ҳам топшириқни тўғри бажармаганлиги ва дойра-
чанйнг варақдаги ўрнини эслаб қолиш учун рамкада-•ги раемдан- фойдаланишга ўрганмаганлиги маълум буй-ки. Шундан кейин болага тўртта (дойра устидаги, дой-ра бстидаги, ундан чапда ва ундан ўнгда) раемни, дой-рачанинг ўрнйни аниқ эслаб қолиши ва хато қилмасли-ги тушунтирилади.
Болага иккита қоғоз полоска берилади. Эксперимен-татор доирачанинг ўрнини эслаб қолиш учун бу полос-каларни кесишмада дойра турадиган қилиб жойлашти-риш кераклигини тушунтиради. Полоскаларнинг орала-рида доирача ётган раем — нишонларни кўрсатади. Бо-ла доирачанинг ўрнини кейин мустақил тиклаш учун шурасмларни эслаб қолиши керак эди. Масалан, доирачаолмахон билан қуёнча ва қўзиқорин билан мева ораси-да ётганини эслаб қолади.Шундан кейин расмли рамкага тоза қоғоз варағиқўйилади. Бола ориентир сифатида ажратилган расм-ларни эслайди ва қоғоз полоскаларни, уларнинг. охир-лари шу расмларни кўрсатадиган қилиб жойлаштиради.
Полоскалар кесишган жой доирача чизиладиган жой-нинг ўзи бўлади.Бир неча топшириқни бола шу алпозда бажарди.Шундан кейин ундан қоғоз полоскаларни олиб қўйишдива- расм-нишон (ориентир) ларни ёдлаб қолиш ва улар-ни^товуш чиқариб айтишга рухсат бери'шди. Шунданкейингина ориентирларни танлаш, хотирада сақлаш вауларнинг номларини айтмасдан фойдаланишга рухсат
берилди. Бола ориентирларни кўриш билан ажратишнива улар билан эслаб қолинадиган объектлар орасидагимуносабатларни ўз тасаввурида ўрнатиши керак эди.Шу билан бирга, шакллантириш жараёнида эслаб коли-надиган доирачани кўриш вақти тобора. қисқартирила-ди, машғулот бошидаги 30 секунд машғулот охиридаги5 секундга ўзгартирилади. Агар бола бундай кўрсатишвақтида 8 та контрол топшириқни крғоз гюлоскаларданфойдаланмасдан Ва ориентирларнинг номларини овез
чиқариб айтмасдан ечган бўлса, шакллантириш тугал-ланган, деб ҳисобланади. Шундан кейин схемалаштирйлгай тасаввурни тўза олиш малакаси шаклланган хи-собланади.Бу малакани эгаллагандан кейин, маълум бўладики, болалар уни фазовий масалаларни ҳал килишда қўллай
бошлайдилар. Масалан, схемалаштирилган тасаввуришаклланган болаларга бошқа фазовий масалалар так-лиф қилинди, бу масалаларнинг шартлари шаклланти-риш жараёнида фойдаланиладиган масалалар шартла-ридан фарқ қйлади. Болаларнинг ҳаммаси бу топши-рицларнинг уддасидан чиққанликлари кўринди.Шундай қилиб, фазовий масалаларни ечишнинг схе-малаштирилган образ каби оптимал воситасини болалар-да, уларга атроф-теваракда мўлжал олишга имкон бе-риб, анча олдин шакллантириш мумкин.
Аммо тавсифланган тажрибавий вазият болани ўраболган реал фазодан фарқ қилади. Шу сабабли биз реалфазони етарлича тўлиқ такрорловчи вазиятда тажрибаўтказдик. Тажрибанинг бу қисмида шу ёшдаги болалар-нинг бошқа гуруҳи қатнашди.Бола олдига катта қути қўйилди, унга гугурт қутиси-
дан қилинган столлар, стуллар, диванлар жойлаштирил-ди. Баъзи буюмлар (стуллар ва б.) бир хил бўлиб, ўз-ларининг турган ўринлари билан фарқ қиларди. Бунданташқари, бундай хонада бир нечта ёруглик манбаиўйинчоқ торшерлар ва ён деворлардан очилган дарчаларбор эди. Мебель остидаги пол — тоза картон варағиданиборат. Тарбиячи болага ҳозир беркинмачоқ ўйнашла-рини айтади, яъни хонага яшириб қўйилган қўғирчоқнитопиш кераклигиии айтади.Уйинни бошлашдан олдин тарбиячи болага бундайдейди: «Келишиб олайлик, бизнинг хонамиз қоронғу,шу сабабли қўзиқррин излашдан олдин лампочкаларданбиронтасини ёқишимиз ёки биронта дарчани очишимизкерак. Қўғирчоқни мана бу типратикон излайди, сен эсауни уй бўйлаб юритасан». Боланинг қўлига юқорисигатипратиконнинг боши ишланган авторучка берилади. Шундан кейин к.ўғирчоқ шу хонага яширилганини, тип-,ратикон эса, уни излаши кераклиги тушунтирилади. Бо-лага хона қоронғу, шу сабабли типратикон бу лампоч-
кани ёқиши ёки қўғирчоқ яшириб қўйилган жойга яқинбўлган мана бу дарчани очиши кераклиги, шундан ке-йингина қўғИрчоқнн излаши мумкинлиги эслатилади.Тарбиячи тушунтиришини давом эттиради: «Ҳозир ик-каламиз ўйинни бошлаймиз. Агар мен қўғирчоқни кара-вОтг! йширеам (экспериментатор қўғйрчОқни каравот-чага қўяди), нима қилиш кераклигиии ўйлаб кўр; кара-ватни ёритиш учун қайси лампочкани ёқиш кераклиги-ии ўйлаб кўр, сўнгра типратиконни у ерга олиб бор,
лампочкани ёқ, шундан кейингина типратиконни кара-вотга олиб бор ва қўғирчоқни ол».Экспериментатор типратикон олдин эшик олдига қў-йилишини ва бола типратиконни яқиндаги каравот, лам-почка олдига олиб боришини, лампочкани ёқишини, ке-йин каравотга бурилишини кузатиб туради.Экспериментатор болага типратикон — авторучкани «полда» из — полоска қоладиган қилиб етаклашии ўр-гатади. Шундан кейин бола ўз типратиконини каравот-ча олдига етаклаб бориб, унинг олдида тўхтайди. Одатда болалар полда полоска қолиши кераклигииива бирор буюм олдига боришдан олдин, шу буюмга яқинёруғлик манбаини танлаш кераклигиии дарров тушу-надилар. Шундай қилиб, бола изланаётган буюмга бо-риш йўлидаги ориентирларни ажратиш ва улар ораси-
да боғланишларни ўрнатишни ўрганди. Аммо бу ишлар-нинг ҳаммасини у қоғоз варағида типратикоп-авторуч-кани етаклаб ториб амалга ошириши керак эди.Тавсифланган топшириклар бажарилгандаи кейин,қўғирчоқ хонасининг поли чиқариб олинади. Полда из-лаш пайтида типратикон қолдирган полоскалардан таш-
қари, унга олдиндан қўйилган хоиадаги ҳар бир буюм-нинг ўрнини белгиловчи нуқталар ва таянч ориентир-лар бўлиб хизмат қилган буюмларни тасвирловчи бел-ги-қуёпчалар (деразалар ва лампочкаларнинг турганўрни) бор эди, яъни пол ҳар хил буюмларни яширинганқўғирчоқни злашнинг фазовий схемасини ифодалайди.Болага пол — схемага ва реал хонага қараб, қўғирчоқ
қаерга яширинганини эслаш таклиф қилинди. Боланингэътибори типратикон — ручка ҳаракати натижасида қол-дирилган, ориентир ва бошқа буюмларнинг турган жой-ларини бирлаштирувчи изларга махсус қаратилади. Бо-лалар йўлнинг схематик тасвири билан реал фазони
мое келтира олишди. Болаларга берилган ушбу топши-риқ уларни йўл схемасини тушириш ва реал фазодамўлжал олишда фойдаланишга олиб келди. Бунинг учункатталар янги қоғоз варағига ҳар хил «қуёнчалар» вануқталарга янги чизиқлар ўтказишди, қоғоз варағинингўзида ориентирлар ва бошқа буюмларнинг ўринларинибелгиловчи нишонлар — «қуёшча» ларгина қўйилган булади. Бола бунда схеманинг нйМалйтйнй айтиб, яширйл-ган қўғирчоқни топиши, ундан кейин ўйинчоқни яширишва вараққа излаш йўлини чизиши керак эди. Болалар экспериментал топшйриқлардайўлни топий1-йи ва белгилашларни ўрганиб олганларидан кейин, фа-ода мўлжал олишни талаб киладиган янги шароитлар-да ўзлари эйг аҳамиятли буюмларни таянч ориентир-лар сифатида ажратишлари маълум бўлди. Бу хил та-янчлар сифатида (реал гурух. хонаеида фазода мўлжалолишларда) болалар мустақил равишда хонанинг бур-чакларини, деразаларни, хона марказида турган буюм-ларни, шунингдек, бошқа буюмлардан кескин фарқ қи-ладиган буюмларни (ғайриоддий шаклдаги журнал
столчаси, аквариум ва ҳ. к.) ажратадилар. Бу таянчориентирларни ажратиб бўлганларидан кейин, болаларйўлнинг бошланиши, бу ориентирлар орасидаги ва хо-надаги ҳар қандай бошқа буюмлар орасидаги жуда хил-ма-хил боғланишларни мустақил аниқлайдилар. Манашуларнинг ҳаммасига тўрт ёшли болаларнинг кучлариетадиган бўлиб крлади.Шундай қилиб, кўриб турибмизки, фазода уваффа-
қиятли мўлжал олиш асосида схемалаштирилган тасав-вурларни тузиш ва ундан фойдаланиш ётади. Бундайтасаввур шакллантирилгандан кейин, ундан фойдала-нишга болаларнинг кучлари етадиган бўлиб қолади.Бундай малакани ўзлаштириш боланинг ўз ҳаракатиасосида тузилади, унинг ёрдамида бола буюмлар дунё-сида ориентирлар ажратади ва ўз тасаввурида улар ора-сидаги боғланишларни ўрнатади.Бола фаолиятини ташкил қилиб, унинг эътибориниҳар хил буюмлар муносабатларига йўналтириб, унингмўлжал олиш имкониятларини ва фаоллигини оширишбилан унинг атроф фазода мўлжал олишига ёрдам бе-риш мумкин.
Катта гуруҳ
Мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг фазовийтасаввури фаолиятнинг ҳамма турлари жараёнида кен-гаяди ва мустаҳкамланади. Машғулотлар таркибига фа-зода мўлжал олишга дойр махсус машқларнинг кири-тилиши ҳам бунга имконият беради. Масалан, тарбиячиболаларга чапда энг баланд, ўнгда энг паст буюм тура-диган килиб, буюмларнинг катталиклари бўйича ёйиш-
ни таклиф- килади, ёки унинг ўзи столга ўйинчоқларни(ит, мушук, сигир, қўй, қуён) жойлаштиради ва бола-ларга мурожаат килади: «Сигирнинг ёнида нима турга-нини каранг ва айтинг. Мушукдан чапда нима турибди?Қўй қайси.ҳайвонлар орасида турибди?» Сўнгра тарбия-чи ўйинчоқларни бири-бирининг орқасида турадиганкилиб аралаштириб қўяди ва сўрайди: «Нима биринчикетмоқда? Нимадан кейин мушук кетмоқда? Нимаданолдинда сигир кетмоқда? Қўйдан кейин нима кетмоқда?»
ьа ҳ. к.Болалар атрофдаги буюм орасида ўз ҳрлатларини.аниқлайдиган машқлар ҳам самарали: «Столнинг орқа-сида турибман, столнинг ёнида, дераза олдида туриб-. ман».
Катта гуруҳда мактабгача ёшдаги болалар қоғоз варағида мўлжал олишга ўргатила бошланади. Олдингигур.ухларнинг дастурларида бундай вазифа йўқ эди.-Тарбиячи раҳбарлигида болалар маълум миқдордагибуюмларни кўрсатилган йўналишда: қоғоз варағинингюқори, пастки қисмига, чап қисмига, ўнг қисмига жой-лаштириш малакасини эгаллайдилар. Бундай топшириқ-
лар ҳам бўлиши мумкин: варақнинг чап қисмига 5 тадоирача; ўнгига эса 1 та ортиқ доирача қўй; варақнингпастки ва устки қисмларига 8 тадан уч бурчак жойлаш-тир. Топшириқни бажарганидан кейин бола қандай фи-гуралардан нечтасини жойлаштирганйни ва қаерларгажойлаштирганини гапириб беради. Болаларни буюм-ларнинг қ.оғоз варағидаги, столдаги, полдаги ҳолатини
белгилаш учун сўзларни тўғри, маъноси бўйича ишла-тишга ўргатиш керак.Йил охирига келиб болалар ўзларига, бошқа одам-ларга нисбатан ўрнини сўзлар билан ифодалай олади-ган бўлишлари керак.
Ифодаланган қоидани тарбиячи очиб беришга ва,(тўлдиришга ҳаракат қилади. Катта гуруҳларда энг ол-,дин асосий йўналишларни ҳисобга олган ҳолда фазода|тез мўлжал олйш тажрибасини истиқболда такомилла-шиши таъминланиши керак. Топшириқлар характеритобора қийинлаша боради. Бажариш суръати ортади.Тарбиячи, «Пакетни топ», «Байроқчани топ», «Развед-качилар» каби дидактик ўйинларда бир ёки икки йўна-лишни бирининг кетидан бирини кетма-кет топишниги-
На эмас, балки бирданига бир қанча (бештагача) йўна-'лишни топишни таклиф килиши мумкин, масалан, «Қайин дарахтигача тўғри бор; унга бурилиб, беш қадамюр; чапга бурил, яна уч қадам юр; орк,ага бурил (ай-лан)». Юриш, югуриш жисмоний тарбия ва мусиқамашғулотларида, ҳаракатли ўйинларда, бадантарбиядақиқаларида ва эрталабки гимнастикада ҳаракат йўна-лишини тез ўзгартириш каби машқлардан кенг фойда-ланилади. Фазода мўлжал олиш машклари болаларда
йўл ҳаракати қоидалари ҳақидаги билимларни шакллан-тириш иши мазмунига ҳам киритилади. Катта гуруҳдафазода тез мўлжал олиш тажрибаси ҳам ранг-бараиг-дир: «Кўз боғлаш» ўйинлари жуда мураккаб топшириқ-дир—нишонгача берк кўзлар билан бориш талаб қилина-ди («Тойчага ем бер», «Барабанга тақ-тақ уриш» ўйин-лари). Бу вазифа устида ишлаш дастуриинг болалар-нинг фазовий муносабатлар ҳақидаги билимларини кен-.гайтириш талаби каби («чапдан», «ўнгдан», «юқорида»,
«пастда», «олдида», «орқасида», «орасида» доимо диқ-қат марказда турмоғи керак.
Маълумки, болалар буюмлар орасидаги фазовий му-носабатларни фарқлашнинг дастлабки тажрибасиникичик ва ўрта гуруҳларда олганлар. Катта гуруҳда бубилимларни кенгайтириш, системалаштириш масаласи,болаларни ўйин материалларидагина мўлжал олишга-гина эмас, балки атрофдаги реал шароитда ҳам мўлжалвлишга ўргатиш вазифаси қўйилади. Мана шунинг учун
ҳам бу ёш гуруҳида бундай топшириқлардан фойдала-ниш маъқул, у ёки бу буюм қаерда ҳамда у бошқа бу-юмларга нисбатан кандай жойлашган? Масалан, қури-лиш материаллари қўйилган шкаф эшикдан чап томон-да турибди: эшик билан шкаф орасига раем осиб қў-йилган; китоб бурчаги шкаф қаршисида деразалар ора-сига жойлаштирилган ва ҳ. к. Махсус дидактик ўйин-ларда («Қўғирчоққа мебелларни жой-жойига қўйишгаёрдам беринг», «Нима қаерда турибди?» ва ҳ. к.) реалбуюм мухитнинг бундай фазовий — оғзаки тавсифлариҳам текисликда мўлжал олиш каби беш ёшли болалар-га тўла мое келади.
Мактабгача ёшга етгунча болаларда текисликда мул-жал олишга дойр билим ва малакаларнинг маълум миқ-дордаги тажрибаси тўпланади. Болалар варақ текисли-гида унинг ўртасини, бурчакларини, чеккаларини ёкитекисликни чегараловчи томонларини бемалол ажратаеладилар; варақнинг устки ёки остки (юқори ва қуйи),чап ва ўнг кисмларини ажрата оладилар. Болалар асо-сии фазовий йўналишларни ҳисобга олган холда текис-ликда мўлжал ола биладилар. Бу малакаларни улар ҳа-ли кичик ва ўрта гуруҳлардаёқ доймо эгаллашган. Ҳо-зирги босқичнинг асосий вазифаси бу тажрибани мус-таҳкамлаш, чуқурлаштиришдан иборат. Бундай машқ-лар фойдали: буюмлар тасвирланган расмлар варағитекислигида кичик ўйинчоқларни, геометрик фигуралар-нинг моделларини жойлаштириш. Бу топшириқларнибажарганларидан кейин болалар объектларнинг текис-ликда ва бир-бирига нисбатан жойлашувларини мус-тақил равишда тавсифлаб беришлари керак (масалан,кизил доирача варақнинг ўртасида учбурчаклар ораси-да турибди, сариқ учбурчак доирачадан чапда, кўк уч-бурчак эса, ундан ўнг томонда турибди).Иш мазмунидаги янги элемент — оралиқ йўналиш-ларни билишдан иборат. Бола текисликда ориентир (мўлжал) олганидан кейин, унинг ҳар бир алоҳида эле-ментини ёки қисмини (бурчаги, томони, унинг бирорқисми) янада аниқроқ. айтиши мумкин. Энди варақ те-кислигининг тўрттала бурчагининг ҳар бири хусуснй
тавсиф олади: устки ўнг бурчак, устки чап бурчак, паст-ки чап бурчак ва ҳ. к. Варақ сиртида, масалан, марказ-дан баландда (тепада)'ёки марказдан пастда (қуйида)жойлашган яна иккита қисмни ўнг ва чап қисмниажратиш мумкин; варақ сиртининг тўртта қисмининг ҳарбири икки ёқлама, яъни устки ўнг қисм ёки пастки чапкием каби, фазовий тавсиф олади. Фазода мўлжал олишмалакаларини қийинлаштириш шарт-шароитларига бешёшли болаларнинг билимлари бемалол етади, аммо бун-
да битта шарт бажарилиши зарур: элементар математиктасаввурларни шаклантириш машғулотларида дидактикўйинлардан, қизиқарли.машқлардан кенг фойдаланишкерак. Ва, ниҳоят, охиргиси: болаларга фақат «ўзидан»эмас, балки бошқа одамга, бошқа буюмларга нисбатанмўлжал олишга ўргатиш ҳақида. Уқув-ўйин топшириқ-лари — ўртоғининг ўнг томони ёки чап томонига туриш,ундан олдинда ёки орқада туриш, кўрсатилган буюм-га нисбатан ўзининг фазодаги ўрнини тавсифлаб бериш;
кўрсатилган ориентирга нисбатан бир ёки бир неча бу-юмни жойлаштириш — болаларнинг бу малакаларнимуваффақиятли ўзлаштиришларига ёрдам беради. Тайёрлов гуруҳи
Мактабга тайёрлов гуруҳида болаларнинг ҳаракатйўналишида уларнинг ўзи ва буюмлар орасидаги, буюм-ларнинг ўзи орасидаги. фазовий муносабатларда, шу-нингдек, қоғоз варағида (текисликда) мўлжал олишмалакалари ривожлантирилади ва мустаҳкамланади. Бо-лалар билан ишлаш методикаси «чапдан—ўнгдан», «ус-тида-—остида» каби қарама-қарши йўналишларни аж-ратишга асосланиши керак.Болада қоғоз варағида мўлжал олиш малакаларинишакллантириш учун бундай топшириқ берилади: варақ-нинг юқори чеккасига 4 та варақча ва пастки чеккаси-га шунча гулча қўйиш. Шундан кейин тарбиячи бола-ларга нима қаерда ётганини гапириб беришни таклифқилиши мумкин. Бундан кейин топшириқларнинг мурак-каброқ вариантларидан (фигуралар миқдорини ортти-риш, удар ўринларини алмаштириш ва ҳ. к.) фойдала-ниш мақсадга мувофиқ. Шунингдек, «Ким эслаб қола-
ди?», «Нима ўзгарди?», «Нималари билан фарқ кила-ди?», «Жуфт. карточкалар» каби . ўйинларни ўтказиштавсия қилинади.
Бундай топшириқларни ўтказиш методикаси ҳақида фикр юритамиз.
Олти ёшли болалар «ўзига» нисбатан тўла ишончбилан мўлжал оладилар. Аммо ҳали уларнинг кўпчили-ги буюмларнинг, бошқа одамларнинг ўнг ва чап томон-ларини фарқ қилишда қийналадилар. Уларни, масалан,ўзи томонига юзи билан айланган ўртоғининг ўнг қўлиунинг чап қўли қаршисида бўлиш ҳоли ажаблантиради.Нега бундай бўлади? Олдинги иш натижасида бола-да қуйидаги билим.ва малакаларнинг пухта стереотипи(андозаси) йиғилиб қолади: ўнгда (ўнгроқда, ўнгга),ўнг қўл турган томонда бўлади. Бу фазо «ўзидан» мул-жал олишда мутлақо тўғри. Аммо энди вазият ўзгарди.
«Болага бошқа одамдан ёки бошқа буюмлардан мўлжалолиш таклиф қилинади. Демак, муносабат нуқтаси субъ-ектнинг ўзидан ташқарида белгиланади. Бу ерда олдин-ги тажриба фазовий вазиятларнинг янги вариантларибилан зиддиятликка киришгандек бўлади. Ҳақиқатдаэса, масалан, бола ўзи билан жуфт бўлиб турган Ма-лик ўзидан ўнг томонда турганини яхши билади. Бу энди
одат, оддий ҳақиқат. Аммо тескари фазовий муносабат-ларни (чунончи, «Агар Малик мендан чап томонда тур-ган бўлса, у ҳолда мен ундан ўнг томонда турган бўла-ман») тушуниш тайёрлов гуруҳ болалари учун хам ун-чалик осон эмас. Бу ерда «бошқа одамга нисбатан»мўлжал олиш вазияти мавжуд. Буни тўғри таҳлил қи-лиш учун бола энг олдин ўртоғининг ўнг ва чап қўли(томони) ни аниклаши керак. Катта гуруҳда болалар бумалакани эгаллаб олишган, энди эса шу малака пухта
ва устивор кўникма бўлиши керак;Олти ёшли болалар ўиг ва чап томонни бошқа одам-
га нисбатан аниклашни худди ўзига нисбатан ўиг вачап томонни аниқлагандек аниқлашини яхши тушуниболмоклари керак (чап томон ўнг қўл турган томонда;ўнг томон чап қўл турган томонда). Аниқлашнинг сама-рали усули ҳаёлан ўртоғининг орқасига туришдан ибо-ратдир. Шундай қилиб; «юзи билан орқасига» бошлан-ғич ҳолатидан, яъни бола ўртоғининг орқасида турганҳолатида бошқа одамга нисбатан ўнг ва чап томоннианиқлаш керак; шундан кейин «юзма-юз» ҳолатида,яъни бошқа бола қаршисига туриб, «ўнг-чап»ни фарқ-лаш керак. Кейинроқ эса ҳар қандай бошланғич ҳолат-
да, ҳатто ўртоғи орқаси билан турганда ҳам, «ўнг-чап» томонлар аниқланади.
Таклиф қилинган изчилликка буюмларда томонлар-нинг жойлашувидан келиб чиқиб, ўнг ва чап томонлар-ни фарқлашга доир машқларда ҳам амал қилиш мақ-садга мувбфиқ. Масалан, ўйинчоқ уйчанинг деворлариҳозиргина аниқланди, дейлик. Энди икки ён деворнинг— ўнг ва чап деворнинг номларини аниклаш керак. Агарболага ҳаёлан уйга кириш таклиф қилинса, ёки ҳаёланмашинага ўтириш (велосипедга, отга миниш, самолёт-га чиқиш) ва унинг ўнг ёки чап томонини аниқлаш так-
лиф цилинса, у осонгина бу масалани ҳал кила олади.Уйинчоқ машинанинг юриши давомида бола ундан ўнгёки чап томондаги буюмларни белгилаб олади. Болаўзининг фазовий ҳолатини кўрсатилган буюмга ҳаёланмослаб, бундай топшириқларнинг уддасидан анча осончиқади.
Топширйкларни муваффақиятли бажариш болалардафазода «буюмлардан» мўлжал олишнинг, уларнинг ўнгва чап томонларини фарқлаш малакасининг мураккабкомплексини ривожлантириш имконини беради. Аммомактабгача тарбия муассасаларининг иш тажрибасидабунга етарлича эътибор берилмайди. Кўпинча методикхатолар ҳам учрайди. Энг кўп таркалган хато: болага, масалан, ўнг томонга ўрдакчани, жўжани эса матрёш-кадан (қўғирчоқдан, айиқчадан) чап томонга қўйиш
таклиф қилинади. Мутлақо «ўзидан» ориентир олиб,ўрдакчани матрёшкадан ўнгга эмас, чапга қўяди, жўжа-ни эса матрёшканинг чап томонига қўяди, «ўзидан»мўлжал олишга нисбатан топшириқ тўғри бажарилган,буюмга нисбатан эса, нотўғри (хато) бажарилган. Шук-га қарамай, тарбиячи натижадан мамнун бўлди. Тар-биячи бола бу вазиятда «буюмдан» мўлжал олади, дебўйлайди. Аслида эса иккаласи— бола ҳам, тарбиячидам хатога йўл қўйишди.
Шундай қилиб, олти ёшли болалар билан бажарила-Диган йш мазмунидаги бундай топшириқларда қуйида-гиларни фарқлашга ўргатишни давом эттириш:
——Бошқа одам, ўйинчоқлар, буюмларга нисбатанўнг ва чап томонни;
——Ҳар қандай буюмдаи, одамдан «ўнгга—чапга» йў-налишлари бўйича, «ўзидан» мўлжал олиш белгиланади.
«Буюмлардан» мўлжал олишга дойр топшириқлар тобора ураккаблаштирилади. Буюмларнинг болага нис-батан ҳолатини, гоҳ бир томондан, гоҳ бошқа томонданайлантириб ўзгартириш мумкин. Ҳаракатланаётган объ-ект (ўйинчоқ машина, тойчоқ, велосипедчи)га нисбатан
«ўнгга—чапга») йўналишларини- аниклаш мумкин; объект-нинг ҳаракат йўналишини, бу йўналишнинг ўзгаришинибелгилаш мумкин; ўз турган жойини ёки атрофдаги бу-
юмларнинг ҳаракат қилаётган буюмга нисбатан жойла-шишини аниқлаш мумкин. Буларнинг ҳаммаси шубх,а-сиз, фазовий вазиятни ўзгартиради, чунки ҳаракат ки-
лаётган буюмда тайинланган (фиксирланган) саноқ бо-
ши нуқтаси доимо ўзгариб туради.
Катта гуруҳ болалари фазовий йўналишларнинг асо-сий гуруҳларини муваффақиятли фарклай оладилар.Улар бу билимлардан атроф фазода ва горизонтал те-кисликда мўлжал олишда бемалол фойдалана олади-лар. Кичик ёшдаги гуруҳда уларга оралиқ йўналишлар(«ўнгдан олдинда», «чапдан олдинда») таништирилган,аммо амалда қўллашни биттагина вазият —■ варақ, те-. кислигида мўлжал олиш билан чегараланилган эди.Мактабга тайёрлов гуруҳида бу иш давом эттирилади.Чунончи, болалар атрофдаги фазода (гуруҳ хонаси, зал,участка), мўлжал олиб, энди гуруҳ хонаси юзининг ол-
динги ўнг қисмини, ёки олдинги чап қисмини ажратаоладилар, орқадаги ўнг бурчакни, ёки чап бурчакнианиқлаб оладилар ва ҳ. к. Шу фазо чегарасида мавжудҳар бир буюмга имкони борича аниқ фазовий — оғзакитавсиф берилади. Ёки улар ўйинчоқ машинаии (тойчоқ-ни, кучукчани, айиқчани) қарар эканлар, ҳар бир ғил-диракни (олдинги ўнг ёки олдинги чап, орқадаги ўнгёки чап ғилдирак) ажратиб ва тавсифлаб бера олади-лар. Фазовий йўналишларни, шунингдек, оралиқ йўна-лишларни хисобга олиб, мўлжал олиш тажрибаси ҳамаича ўргаради. «Буюмлардан» мўлжал олишга оид топ-
шириқлар миқдори .аста-секин ортади., Топшириқларнибажариш суръати ва сифатига нисбатан талаблар орта-ди. Кўп машқлар мусобақа элементларини ўз ичига ола-ди (топшириқнй ким тезроқ, аниқроқ бажаради.) Шун-дай қилиб, мактабга тайёрлов гуруҳида мураккаблаш-тириш элементлари ва баъзи янги топшириклар амалгаоширила боради.Варақ текислигида мўлжал олти ёшли болалар би-
лан ишлашда муҳйм масала экани юқорнда кўрсатил-ган эди. «Варақ текислиги геометрияси» энди қисманўзлаштирилган. Энди олинган тажрибаии пухталаш,мустаҳкамлаш керак. Шу максадда тайёрлов гуруҳда«Кўришга оид диктант», «Эшитишга оид диктант» кабиқмзиқарли машқлардан кенг фойдаланилади; жуфт расм-лар билан дидактик ўйинлар ўтказилади; тасвирланганбуюмлар, геометрик фигураларнинг фазовий жойлашув-ларининг ҳар хил вариантлари ифодаланган махсус жад-валлардан фойдаланилади. Катакли ёки чизиқли «мик-ро фазода» мўлжал олиш янгилик бўлиб киради. Бола-лар варақнинг чизиқли ёки катакли қисмлари билантаништирилади, масалан, геометрик нақшнинг ёки ало-ҳида шакллар, белгилар, раем элеметларининг жойлаш-тирилишларига эътибор берилади; намунага қараб,уларнинг фазовий жойлашувларини мустақил қайтатиклашга ўргатилади ва ҳ. к. Кичик фазони ажратиш,тўғри идрок қилиш ва алоҳида элемеитлар — ҳарфлар,белгиларнинг жойлашувларини аниқ қайта тиклаш қи-йин масала эканини таъкидлаймиз. Аммо бўлажак би-
ринчи синф ўқувчиси буни ҳал қилишга тайёрланганбўлиши керак.Буюмлар орасидаги фазовий муносабатларни фарқ-лаш. Олти ёшли болалар билан ишлашда буюмларнингўзаро жойлашувлари белгилари бўйича, уларнинг ора-сидаги муносабатларнинг ранг-баранг вариантларининг ҳаммаси (ичида, устида, тагида, орқасида, олдида, ора-сида, қаршисида, ўнгида, чапида, тўғрисида ва ҳ. к.)
намоён қилиниши керак. Болалар уларни махсус дидак-тик вазиятлар (дидактик ўйинлар ўйинчоқлар билаимашқлар)да ҳам буюмни фазо муҳитида ҳам бир хилдаражада таний оладиган бўлишлари керак. Дидактикматериал сифатида геометрик объектлардан (геометрикжисмлар, геометрик фигуралар моделлари), буюмлар-нинг бнр-бирларига нисбатан жойлашувининг фазовийкўринишини акс эттирувчи расмлардан фойдаланиш тав-сия этилади. Реал объектлар ҳам расмларда схема тар-
зида (соддалаштириб) берилган бўлиши мумкин. Бугурухда болаларни реал фазони акс эттирувчи соддасхема ва режаларни «ўқиш»ни ўргатиш имкони пайдобўлади. Бугунги кунда бундай ишнинг аҳамиятини оши-риб бахолаш даргумон. Шу билан бирга, болаларда бу-юмлар орасидаги фазовий муносабатларни тушунишниривожлантиришда улар бир буюмнинг бошца буюмганисбатан жойлашган ўрнинигина аниклаш (қуёНча ўр-дакчадан олдинда, қизил доирача кўк доирача устида
ётибди ва ҳ. к.) билан чекланиб колмасликларини куза-тиб бориш муҳим. Болалар икки ёки ундан кўп объект-лар орасидаги муносабатларни топишлари керак, маса-лан, қўғирчоқайиқчадан олдинда, аммо матрёшкаданорқада, айикча эса қўғирчоқнинг орқасида турибди. Бу-юмнинг жойлашган ўрнини топиш энг осон топшириқ-лардан бўлиб; у фазовий муносабатларни аниклаш ва-зиятига киритилган.
Мактабга тайёрлов гуруҳида луғат устида ишлашалоҳида муҳим аҳамиятга эга. Бўлажак биринчи синфўқувчилари атамаларнинг умумлашгап маъносининг аҳа-миятини эгаллаб,.улардан ўз нутқида мустақил фойдала-иа оладиган бўлишлари керак. Бу режада нутқда фазо-вий белгилашларни фаоллаштиришга мўлжалланганоғзаки дидактик ўйин ва машқлар («Аксинча», «Фикр-ни (гапни) тўлдир», «Нима қаерда?»» самаралидир. Йўл қоидаларини ўргатишБу иш жараёнида транспорт ва пиёдалар ҳаракатиқоидаларини умумлашган ҳолда акс эттирувчи макет-лар, схемалаштирилган расмлар, шартли белгилар васодда схемалардан фойдаланилади.Шундай. қилиб, ҳозирги замон психологик ва педа-гогик тадқиқотлар ҳамда мактабгача тарбия муассаса-ларининг илғор иш тажрибалари қуйидагиларга ишон-тирмоқда: болалар боғчасидан" мактабга ўтиш пайтига
келиб, болалар атрофларидаги буюмлар, фазо ҳақидаетарли ҳажмда маълумотга эга бўладилар. Уларнингбилимлари мақсадга йўналтирилган ўргатиш шароит-ларида умумлаштиришнинг юкори даражасига эришади:яъни «ўзидан», «буюмлардан», фазо йўналишлариданмўлжал олишнинг ҳар хил усулларини система сифати-да билганликлари асосида фазода бемалол мўлжал-оладилар.
Охирида бугунги кунда болалар боғчасидан мактабгаборувчи бола «Болалар боғчасида таълим ва тарбиядастури»нинг «Фазода мўлжал олиш» бўлими бўйичаэгалланш керак бўладиган билим ва малакалар ҳаж-мини аниқлаймиз.Болалар қуйидагиларни билишлари керак:
— Фазовий йўналишлар — асосий (олдинга—ор-қага, юқорига — пастга, ўнгга — чапга) ва оралиқ йў-налишлар;
— Буюмларнинг жойлашувлари ва улар орасидагифазовий муиосабатлар ўртасида, орасида, қаршисида,ўнгда, чапда, юқорида, пастда, тагида; устида; ичида,орқасида, олдида ва ҳ.к.);
—Фазода мўлжал олишнинг баъзи усуллари (ўзи-дан, бошқа одамдан, буюмлардан, фазовий йўналишларбўйича);
—Пиёдаларнинг кўчада юришининг баъзи қоидала- ри, баъзи йўл белгилари, уйдан болалар боғчасигачабориладиган ва болалар боғчасидан уйгача бўлган йўл
——фазовий атамаларнинг маъно аҳамиятларини (ту-шуниш ва улардан мустақил фойдаланиш);
— «ўзидан», ҳар хил буюмлардан мўлжал олиш; .
——атрофдаги буюмлар ва фазода ҳамда текисликда,мўлжал олишнинг ҳар хил усулларидан фойдаланиб.мўлжал олиш;
—фазода ўз ўрнини бошқа одамга нисбатан, бош-қа буюмларга нисбатан аниклаш; буюмларнинг ўрниниўзига ва буюмларнинг бир-бирига нисбатан жойла-шувларини аниқлаш.
Уз-ўзини текшириш учун саволлар
1.Фазода мўлжал олиш тушунчасининг мазмуни.
2.Илк болаликда «Фазони ҳис этиш» хусусиятлари.
3.Боғча ёшидаги болаларнинг ўзининг тана аъзолари бўйичамўлжал олишга ўрганиши. Бошқа одамга нисбатан? Болаларганисбатан?
4.Боғча болаларининг фазовий йўналиш ва чамалаш билимла-рини билиб олишлари: «тана схемаси бўйича», «объект схемаси бў-йича», «фазовий йўналиш бўйича».
5.Боғча болаларининг текислик устида мўлжал олишга ўрга-нишлари (стол устида, қоғоз варағи устида ва ҳ. к.).
6.Боғча болаларининг нарсалар орасидаги фазовий муносабат-ларни билиб олишлари.
7.Боғча болаларида фазога хос атамаларни эгаллаш хусусият-лари.

Aim.uz