Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Ha	yo‘q	№	Ha	yo‘q	№	Ha
Yo‘q
1	E		20		E	39	E
2	N		21	N		40	N
3	E		22	E		41		E
4	N		23	N		42		L
5		L	24	L		43	N
6	L		25	E		44	E
7	N		26	N		45	N
8	E		27	E		46	E
9	N		28	N		47	N
10	E		29		E	48		L
11	N		30		L	49	E
12		L	31	N		50	N
13	E		32		E	51		E
14	N		33	N		52	N
15		E	34		E	53	E
16	N		35	N		54		L
17	E		36	L		55	N
18		L	37		E	56	E
19	N		38	N		57	N

Eksperimentator to‘ldirilgan anketalarni yig‘ib olib, har bir tekshiriluvchining javobini testdagi kalit bilan solishtirib ko‘rib


210





chiqadi. Tekshiriluvchilar javoblari yoniga kalitda mos kelgan harflarni qo‘yib chiqadilar. «E» va «N» harflari bo‘yicha mos tushgan harflar javobi 0 dan 24 gacha, «L» harfi bo‘yicha bal- lar soni esa 0 dan 6 gacha to‘g‘ri kelishi kerak.

Agar, «E» shkalasi bo‘yicha ballar soni 12 dan ortiq chiq­sa, bu shaxs «ekstrovert» turiga kiradi: bu tashqi muhitga yo‘nalgan, obyektni magnit kabi tortuvchi, qiziquvchan, im- pulsiv, xulq-atvori mustahkam, muloqotli, ijtimoiy muhitga moslashgan va unda o‘z o‘rnini topgan kishi.

Agar, «E» shkalasi bo‘yicha ballar soni 12 dan kam chiqsa, unda shaxs «introvert» turiga kiradi: og‘ir, vazmin, ehtiyotkor, aqlli, muloqotga birinchi bo‘lib kirisha olmaydigan, o‘z-o‘zini nazorat qilishga va o‘z-o‘zini tahlil qilishga moyil kishilardir.

«N» shkalasi bo‘yicha 12 dan ortiq chiqsa, bu shaxs «nevrotik» (asabiy) hisoblanadi: o‘z-o‘zini tuta bilmaslik, irodaviy bo‘shlik, serjahl, shu bilan birgalikda faol harakat- chan, muloqotli, boshlagan ishini oxiriga yetkazadigan ki- shi bo‘ladi.

«L» shkalasi «yolg‘onchilik» shkalasi bo‘lib, bu ichki dun- yosini ochmaslik va boshqalardan sir tutish, oddiy qilib ayt- ganda, o‘zini «oynada» odilona qilib ko‘rsatish yoki yuksak ba- holash, demakdir.

• 
  2 ball o‘z-o‘zini quyi darajada baholash.
  

3—4 ball o‘z-o‘zini adekvat, haqqoniy baholash.

5—6 ball o‘z-o‘zini yuqori darajada baholash.

Ikkita gorizontal va vertikal chiziqlar o‘tkaziladi. Javoblarda- gi harflar shkalasi bo‘yicha chiqqan sonlarni chiziqlar bo‘ylab belgilab chiqib, tekshiriluvchini xarakterlovchi temperament xususiyatlarini aniqlash mumkin.

Hissiy turg‘unlik

Melanxolik. G‘amgin, tashvishli, qo‘rqoq, yuvosh, mulohaza yuritishga moyil, kelajakka ishonchi yo‘q. Umidsiz, og‘ir, vazmin, bosiq. Muloqotga kirishimli emas, indamas kishilar bo‘ladi.

Xolerik. Sezgir, tinib-tinchimas, agressiv (o‘zgalarga hukm o‘tkazuvchi) shaxs. Ta’sirchan, o‘zgaruvchan, umid-ishonchli, harakatchan kishilar.


211

Melanxolik introversiv 0	к	Xolerik 24 ekstroversiv W
	12	W
Flegmatik	0	Sangvinik

Flegmatik


Melanxolik





212

3. 
   Xarakter.
   

Xarakter haqida umumiy tushuncha

Kishi jamiyatda yashab, biror faoliyat bilan shug‘ullanar ekan, o‘zini shaxs sifatida namoyon qiladi, o‘zining atrof- muhitga, odamlarga, o‘z ishiga va o‘z-o‘ziga munosabatini ifodalaydi. Ba’zan ana shu munosabatning ko‘rinishlari odat- dan tashqari, tasodifiy xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Masa­lan, maktab o‘quvchisi o‘z o‘rtoqlari uchun kutilmaganda ar- zimagan narsadan jahli chiqib ketadi. O‘rtoqlari uning bu xulqidan taajjublanadilar, chunki odatda bu bola yuvosh, xushmuomala edi. Uning uchun qo‘pollik tipik hodisa emas edi. Boshqa bir o‘quvchi ko‘pincha atrofdagilar bilan keskin va qo‘pol muomalada bo‘ladi. Bu narsa uning uchun tipik barqa­ror, bir necha marta takrorlangan xususiyat bo‘lib, bu uni shaxs sifatida xarakterlab beradi. Shuning uchun ham mazkur xu- susiyatni uning xarakteriga xos xususiyatlardan biri deb hisob- lash mumkin.

Jamiyat a’zosi, kishining voqelikka munosabatida vujud­ga keladigan va uning xulq-atvori hamda harakatlarida ta’sir qoldiradigan muhim, barqaror psixik xususiyatlarning majmui xarakter (yunon. charaktir — belgi, nishon, xislat) deyiladi.

Ba’zan «xarakter» degan so‘z bilan iroda kuchini, qat’iylikni yoki boshqa kishilar bilan muomala qilgandagi keskinlikni


213





ifodalaydilar, «xarakterli kishi» deydilar. Aksincha irodasi zaif kishini «xaraktersiz kishi» deb ataydilar. Ilmiy nuqtayi nazar- dan qaraganda, bu ta’riflar noto‘g‘ridir, chunki «xaraktersiz» kishida ham xarakter bor.

Xarakter hamisha shaxsning o‘ziga xos sifatlarini (nisbatan juda oz mustasnolar bilan) belgilab beradi. Shuning uchun ham xarakter kishining biror hayotiy vaziyatda o‘zini qan­day tutishini oldindan ko‘rish imkonini beradi. Xarakterdagi ko‘p narsa kishining dunyoqarashiga, uning e’tiqodiga va ide- allariga, ijtimoiy ahvoliga, atrofdagi muhitning ta’siriga bog‘liq bo‘ladi. Turli ijtimoiy guruhlarga mansub kishilarning xarak- terlaridagi farqlarning sababi ana shundadir.

Xarakter shaxsning individual xususiyatidir. Xarakterlari mut- laqo bir xil ikki kishini topib bo‘lmaydi, lekin ayrim kishilar­ning xarakteridagi ko‘p narsalar bir guruh kishilar uchun yo­ki hatto butun jamiyat uchun tipik bo‘lishi mumkin. Ma’lumki xarakter to‘g‘risida faqat yetakchi, asosiy xususiyatlarga qarab fikr yuritish mumkinligi, bu xususiyatlar muayyan shaxsning kim ekanligini hamma narsadan ko‘ra ko‘proq belgilab beradi. Shuning uchun ham yozuvchilar o‘z qahramonlarini ta’riflar ekanlar, ularning asosiy, tipik xususiyatlarini ko‘rsatishga inti- ladilar. Kishi faoliyatida qanday psixik jarayonlar ustun turishi- ga qarab xarakter xususiyatlarini intellektual, emotsional va iro­da xususiyatlariga ajratish mumkin.