Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Nutq o‘stirish mashg‘ulotlari.


Yana shunday tarbiyachilar ham borki, ularning nutqi emot- sional ham, mulohazali ham emas, ammo bolalar ular nutqi- ni yaxshi o‘zlashtiradilar. Bunday nutqlarda zo‘r ishonch kuchi yangraydi, gapirilayotgan gapga chuqur ishonch paydo qiluvchi kishining irodasi borligi sezilib turadi, o‘z bolalarida ixtiyorsiz ishonch hosil qiladi. Tarbiyachi fikrlarining haqchanligiga, bolalarni ishontirishga qattiq kirishganligi o‘z-o‘zidan ko‘rinib turadi. Ularning to‘g‘riligi va muhimligiga ishonch ixtiyorsiz ra­vishda bolalarga o‘tadi. Bu katta ishonch va ta’sir kuchiga ega bo‘lgan irodali nutq deyiladi. Lekin bunday nutq avtoritar xarak- terga ega bo‘lib bolalardagi mustaqil fikrlashni cheklab qo‘yadi.


351





Zarur iboralarni tez tanlay olish: so‘z boyligiga, fikrlash jarayonining tezligiga, gapirilayotgan mavzuni yaxshi bilgan bo‘lishiga, topqirligiga, kishining shu paytgacha umumiy ho- latiga va boshqa ko‘pgina sabablarga bog‘liqdir. O‘z nutqi­ni qulay va to‘g‘ri tuza bilishda badiiy adabiyotni o‘qib turish katta ahamiyatga ega. Kitob o‘qiganda shaxsda lug‘at boyligi ko‘payadi, fikrining obrazliligi ortadi, nutq ravshan, chiroyli va adabiy bo‘ladi. Nutqda murakkab jumlalar va notanish qiyin so‘zlar bo‘lmasa, u ham ravshan, ham tushunarli bo‘ladi. Mu­rakkab bo‘lmagan qisqa jumlalar bayon etiladigan ma’lumotni tez tushunib olishga yordam beradi.

Ammo fikrni bayon etishda juda ezmalanish ham bo‘lmaydi. Nutqning juda qisqaligi, mavzuning haddan tashqari ko‘pligi, hodisalarni ko‘p keltirish bolalarning tushunmay qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bayon etish aniq, ifodalar ravshan, xu- losa va umumlashtirishlar aniq bo‘lsa, tarbiyachining bayoni tushunarli hamda tez esda qoladigan bo‘ladi. Tarbiyachi nut- qining sodda bo‘lishini unior mazmunga aylantirib yubormasli- gi kerak. U yetarli mazmunga ega bo‘lishi kerak. Uning murak- kablashib ketishidan, bolalarning charchab qolishidan qochish kerak.

Tarbiyachi nutqining tashqi shakli: tarbiyachi ovozining yoqimliligi (uning bo‘yoqliligi va kuchi), ravonligi, ohangdor bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Nutqning bu tomonini yaxshilash ustida ishlash har bir pedagog uchun juda muhimdir. Tarbiya- chining ovoz tembri juda past va juda yuqori ham bo‘lmasligi kerak. U bir tekis baland ovoz bilan gapirganda fikrni bo‘rttirib ko‘rsatish uchun ovozini goh baland, goh past qilib gapirish im- koniyatidan mahrum bo‘ladi. Bundan tashqari, tarbiyachining baland ovozi bolalarni asabiylashtiradi, shu bilan birga tarbi- yachi sinfdagi shovqinni ham eshita olmaydi. Juda past ovoz bilan gapirilgan nutq ham bolalarga yaxshi eshitilmaydi. Eng yaxshi pedagoglarning tajlibasi mavzuni o‘tishda bolalarning bilim darajasiga, yoshiga, o‘tiladigan o‘quv materialining maz- muniga, tarbiyachi tomonidan qo‘yiladigan vazifaga, ishning boshqa sharoitlariga qarab nutqning biror shaklidan maqsadga muvofiq foydalanish lozimligini ko‘rsatadi.


352





Tarbiyachining vazifasi o‘quvchilarga faqat ta’lim berish bi­lan chegaralanib qolmay, balki ularni har bir hikoya ustida o‘ylashga, uni emotsional his qilishga o‘rgatishdan iboratdir.