Maktabgacha yosh davri psixologiyasi

Go`daklik davri. 2-3 oydan 1 yoshgacha davrni o`z ichiga oladi. Bu yosh davrda etakchi faoliyat kattalar bilan emocional muloqotdir. Bu muloqot sekin-asta birgalikda faoliyatga aylanib boradi. Muloqot davomida nutqning asoslari rivojlanib boradi. 2 oydanoq bolalarda g`o`ldirash belgilari paydo bo`ladi.

Sekin-asta taqlid asosida bola ona tilining fonemasini o`zlashtira boshlaydi. 1 yoshda bola 30-40 ta so`zni o`zlashtirish kerak. Kattalar bilan muloqot davrida bolaga yurish, predmetlar bilan harakat qilish o`rgatilgandagina bola tarbiyalanadi va psixik taraqqiyot yuz beradi.

O.Bryune ma`lumotlariga ko`ra bolalar hayot sharoiti va tarbiya uslubidan qat`iy nazar psixik rivojlanishda bir xil natija ko`rsatadilar. 1 yoshgacha bo`lgan davrda ota-onasidan ajralgan bolalar oiladagi sharoitidan kat`iy nazar psixik rivojlanishdan orqada qolar ekanlar.

1 yoshgacha bo`lgan davrda bola psixik jarayonlar va sifatlarning rivojlanishida katta natijalarga erishadi. Avval boshini tutishni, emaklashni, 6 oyga borib, o`tirishni o`rganadi. 3-4 oylikdayoq predmetlarni ushlay boshlaydi va harakatlarni namoyon qiladi. Bu harakatlar avvaliga tartibsiz bulib, bola ko`p xato qiladi, keyinchalik sekin-asta harakatlar aniqlasha boradi. Go`dak predmetlar bilan oddiy manikulyaciya qilishni o`rganadi. So`ngra bu oddiy harakatlar ichki planga – ko`rish idroki planiga o`ta boshlaydi. Go`daklikning oxiriga kelib bolalarga taqlidchanlik kuchayadi.

Ilk bolalik davri. Ilk bolalik davrining oxiriga kelib boshqa faoliyat turlari, masalan, qiyin va produktiv faoliyati (rasm chizish, plastilindan narsa yasash) rivojlana boshlaydi.

SHaxs individual taraqqiyotining muxim omillaridan biri uning yoshiga bog’liq bo’lgan xususiyatlaridir. CHunki xar bir yosh o’zining rivojlanish omillariga, qonuniyatlariga, yangiliklariga va o’zgarishlariga e’ga bo’lib, ular shaxsning xarakteri, temperamenti, iktidorli, bilim jarayonlariga bevosita ta’sirini o’tkazadi.

YOsh taraqqiyoti davrlarining xam sifat, xam mikdor o’zgarishlariga e’ga bo’lgan ko’rsatkichlar bor. Xar bir bosqichda shaxsning fazosiga e’rishadi. Ms: olamni sensar jixatdan bilish etuklik fazosi 18-25 yosh, inteletual ijobiy etuklik-35 yoshlarda, shaxsning etukligi 50-60 yoshlarda e’ng yukori nuktasiga e’rishadi. Ammo jismoniy etuklik qayta boshlaydi.

YOsh tarakkiyot davrining yana bir o’ziga xosligi shundaki, xar bir yoshda biror funktsiyalarning rivojlanishi boshqa bir funktsiyalarning susayishi xisobiga ruy beradi.

Psixologiyaning maxsus tarmogi xisoblanmish yosh davrlari psixologiyasining e’ng asosiy muammolaridan biri shuki, inson psixik tarkkiyotida xar qanday omillar-genetik- tugma va orttirilgan-ijtimoiy omillar roli etakchi e’kanligi masalasidir.

Bu muammolar utsida bosh kotirgan olimlar (L. Vjgotskiy, J. Piaje, S.Rubinshteyn, A.Leontev va b.) ikkala omil rolini xam inkor qilmagan xolda ijtimoiy muxitning etakchi ta’siri to’g’ri sidagi fikrni baravar yoklaganlar. Negaki inson dunyoga kelgandan so’ng uni o’rab olgan muxitning roli katta (maxala, oila, maktab, kasbi va x.). shu boyisdan xam mutsaqillikning birinchi yillaridanok «soglom avlod uchun» shiorining utsiga tashlanishi, anashu bolalar tarbiyasiga ta’sir e’tuvchi ijtimoiy ta’sirni ularni yanada soglomlashtirish borasidagi davlatimiz Prezidenti boshlab bergan datslabki kadam e’di.

2-savol. SHaxs taraqqiyotining davrlarga bo’linishi.

SHaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish buyicha ko’p olimlar bosh kotirib, o’zlarining taqliflarini va sxemalarini kiritganlar. Ammo davrlar utishi bilan bu sxemalar o’zgarib to’rgan, negaki, vakt utishi, davrlar utishi, avlodlar utishi bilan yosh davrlarda xam bir muncha o’zgarishlar paydo bo’ladi.

Davrlarga bo’lishga karatilgan klassifikatsiyaning o’zi 2 xil bo’ladi:

• 
  Jo’z’iy-ya’ni davrlar ichidagi davrlar
  
• 
  Umumiy-inson umrining barcha bosqichlarini o’z ichiga olgan.
  

J.Piajen intelektning rivojlanishini 3 bosqichga bo’ladi.

1. 
   Sensomotor-(0-2 yosh) bunda asosan 6 bosqich farklanadi;
   
2. 
   Kankret operatsiyalarni bajarishga tayyorlash va uni tashkil e’tish bosqichi. (3-11 yosh);
   
3. 
   Formal operatsiyalar bosqichi (12-15 yosh) mukamal fikrlash davri.
   

Tarakkiyotni yosh davrlarga bo’lishning o’ziga xos klassifikatsiyalari xam bor. Ms: E’. E’rikson shaxs «Men»ning rivojlanish bosqichlarini ajratgan va xar birida xam ijobiy, xam salbiy jixatlarni ajratgan.

1-bosqich (ishonch-ishonchsizlik)- bu xayotning 1-chi yili.

2-bosqich (mutsaqillik va kat’iyatsizlik)-2-3 yoshlar.

3-bosqich (tadbirkorlik va gunox xisi)-4-5 yoshlar.

4-bosqich (chakkonlik va etishmovchilik)-6-11 yosh

5-bosqich (shaxs identifikatsiyasi va rollarning chalkashligi)-12-18 yosh

6-bosqich (yaqin lik va yolgizlik)-etuklikning boshlanishi.

7-bosqich (umuminsoniylik va o’ziga berilish)-etuklik davri

8-bosqich (yaxlitlik va ishonchsizlik)-keksalik.

Ushbu klassifikatsiyaning o’ziga xos avzalligi shundaki, unda shaxsning o’zi to’g’ri sidagi tasavvurlarining jamiyat ta’sirida o’zgarishi nazarda tutiladi.

Ushbu davrning axamiyatini bilishning moxiyati shundaki, xar bir yosh davri o’ziga xos intelekt xususiyatga e’ga va shunga yarasha muomila, to’g’ri pedagogik takt va bilimdonlikni talab e’tadi. Ammo ularda kattalik xisi mutsaqillik shakllangan bilan xam ba’zi muammolarni o’zlaricha echa olmaydilar, negaki ular xali moddiy tamondan ota yoki onasiga karamdirlar.

O’smir shaxsning takomillashuvi va shakllanishiga turtki bo’ladigan omillardan biri - bu uning O’quv faoliyati motivlaridagi sifat o’zgarishlardir. Ular kichik maktab yoshidagilarga uxshab xar kun «5» baxo olishga e’mas, balki ular o’z tengkurlari ichida ma’lum bir ijobiy mavkeni e’gallashga xarakat qiladi.

O’smirning shaxs sifatidagi taraqqiyotida ikki xil xolat kuzatiladi.

• 
  Birinchidan uning tengkurlari bilan birga yaqin rok aloqada bo’lishga intilishi.
  
• 
  Ikkinchidan mutsaqillik tufayli bolada ichki kechinmalar paydo bo’ladi. Tengkurlari tamonidan o’zining tan olinishini xoxlaydi. Agar ushbu xolat biron-bir sababga ko’ra ruy bermasa o’smir maktabga xam bormay kuyadi va xatto, suitsidal xarakatlarni (o’z joniga o’zi kasd qilish) amalga oshirishi mumkin. Ana shu xolatdan chiqarishning biron-bir yo’li-bu uni biror-bir yo’nalishiga kiziktirish, uning shu intilishini ragbatlantirish, unga uta tajribali pedagogik maxorat bilan yondoshish, kerak bo’ladi. SHundagina u o’z «men»iga ishonadi.
  

Uspirinlik davr. Ushbu davrning o’ziga xosligi.

• 
  Turli xil kasblarga kizikuvchan bo’ladi.
  
• 
  Kim bo’lishini ko’p uylaydi.
  
• 
  Kelajakdagi tanlagan kasbi ruxi bilan yashaydi va intiladi.
  
• 
  Optatsiya (lotincha so’z optatio-xoxish,tanlov) bosqichini boshdan kechiradi.(11-12 yoshdan 14-18 yoshgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.)
  

Professional kizikish bosqichini olimlar o’zi 4 bosqichga bo’ladilar.

1-bosqich 12-13-o’zgaruvchan, asl iktidor bilan boglanmaganligi bilan xarakterlanadi. 2-bosqich 14-15 –kizikishlar paydo bo’ladi, bilish imkoniyatlari oshadi. 3-bosqich 16-17-kizikishlar jinsiy va individual xususiyatlar bilan bog’liq rivojlanadi

4-bosqich - professional kizikish shakllanib bo’ladi. Kasb tanlash bilan yakunlanadi.

Bu yosh davri nutqning rivojlanishidagi senzitiv davri hisoblanadi. 1,5 yoshgacha bola 100 tacha, 2 yoshgacha 300 tacha, 3 yoshgacha 1500 so`zni o`zlashtiradi. Tilning grammatik tuzilishini o`zlashtirish bir necha bosqichga bo`linadi.

1. 
   Avtonom nutq davri 1-2 yoshda bo`lib, nutq amorif so`z o`zaklardan iborat.
   
2. 
   3 yoshgacha davrda esa ona tilining grammatik tuzilishini o`zlashtira boshlaydi. Ilk bolalik davrida predmetlik faoliyati asosida tafakkur rivojlana boshlaydi.
   

Xulosa

Tushunishning eng qulay (senzitiv) davri bir yoshdan bir yarim yoshgachadir. Bu davrda bola predmet va jismlarning nomlarini engil o`zlashtirib oladi. Tadqiqotchi E.K.Kaverlanning tajribasida tasdiqlanganidek bolaning predmetlarni tushunishi quyidagi tartibda yuz beradi:

1. 
   bola eng avval predmetlarning nomlanishini;
   
2. 
   katta odamlarning va o`yinchoqlarning nomlarini o`zlashtiradi;
   
3. 
   tana a`zolarining nomlarini o`zlashtiradi.
   

Ilk bolalik davrida bola shaxsi shakllanishi boshlanadi. Bolada “men o`zim” konsepciyasi vujudga keladi. Bu yosh davri 3 yoshlilar krizis davrining yuzaga kelishi bilan tugaydi. Krizisning sababi bolada ma`lum darajada mustaqillikka ehtiyojning paydo bo`lishi, kattalarning esa eski munosabatlar tipini saqlab qolishidir.

Maktabgacha yosh davri. 3 yoshdan 7 yoshgacha organizmning intensiv o`sishi davom etadi. Bosh miya og`irligi 1350g-gacha etadi, ikkinchi signal sistemasi rivojlanadi. Bolaning ijtimoiy situaciyasi o`zgaradi. O`yin faoliyati etakchi faoliyat turidir. Rolli o`yinlar jarayonida ular katta odamlarning barcha vazifa va ishlarini amalda bevosita bajaradilar. Rolli o`yinlarni vujudga keltiruvchi eng zarur omillardan biri, bolada o`z xatti-harakatlarini kattalar xatti-harakati bilan solishtirish, undan nusxa olish tuyg`usining mavjudligidir. Bolalarning o`yin faoliyati D.B.el`konun, A.S.Slavina, A.P.Usova va boshqa psixologlar o`rganishgan. O`yin faoliyati ixtiyoriy diqqat va xotiraning, tafakkurning rivojlanishini belgilab beradi. Bola predmet va harakatlarni birlashtirishni o`rganadi. Bolaning hayoli ham faqat qiyin faoliyatdagina rivojlana boshlaydi. 3 yoshdan 7 yoshgacha barcha bilish jarayonlari o`sadi, sezgirlik kuchayadi, bola sensor etalonlarni o`zlashtiradi, xotiraning hajmi o`sadi. Ilk bolalik davrida ko`rgazmali harakatli tafakkur va sekin-asta mantiqiy tafakkur shakllari etakchi rol` o`ynay boshlaydi. Bolaning tafakkuri tarli faoliyatlarda, xususan, o`yin faoliyatida rivojlanadi. Predmetlarni ularning simvollari bilan almashtirish yuz beradi. Bilish jarayonlari va o`yin faoliyati bola nutqini rivojlantiradi. Bolaning nutqi situativ xarakterga ega, maktabgacha yosh davrining oxiriga kelib esa u o`z ona tilini, grammatik tuzilishini yaxshi o`zlashtiradi, ichki nutq paydo bo`ladi, nutq alohida faoliyat tarzida shakllanadi.

Bola shaxsining rivojlanishida ham o`zgarishlar yuz beradi. Uning shahsiy xulq atvori aktivligida esa motivlar shrarxiyasi paydo bo`la boshlaydi. O`zining va tengdoshlarining ishlarini baholay boshlaydi. Shu tarzda o`z-o`zini baholash yuzaga keladi. Maktabgacha yosh davr davomida maktab ta`limiga tayyorlik shakllanadi. 6 yoshli bolada bilimga qiziqish, (narsa va hodisalarning xossalarini qidirish va taqqoslash, ajablanish) oddiy aqliy operaciyalarni bajara olish qobiliyati shakllangan bo`lishi, emocionalg`irodaviy jihatlari, muloqot ko`nikmalari etarlicha bo`lishi kerak.