2.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlash muammolari,
psixologik korreksiyasi
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi ko‘p jihatdan o‘larning m akt ab ga
ta yergarli k darajalariga bo g‘li q, Bol a avvalo m ak tab ga jismoniy jihatdan tayyor
bo‘lishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o‘ziga xos tarzda
kechadi, Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning ogirligi oyiga 150 dan 200 gacha,
bo‘yi esa 0,5 sm gacha ko‘payadi. 6 yoshli bolalar turli tezliklarda, tez va yengil yugura
oladilar. Ular sakrash, konkida y u g u r i s h , c h a n g i d a u c h i s h , s u z i s h s i n g a r i
h a r a k a t l a r n i h a m b e m a l o l bajara oladilar. Musiqa bo‘yicha mashgulotlarda bu
yoshdagi balalar x i l m a - x i l r i t m i k v a p l a s t i k h a r a k a t l a r n i b a j a r a d i l a r , t u r l i
mashqlarni aniq, tez, yengil va chaqqon bajara oladilar. Shuningdek, 6-7 yoshli bolalar
nerv sistemasini mustahkamlash, ularni surunkali k a s a l t s h k l a rd a n x al o s e t i s h , k o ‘ ri sh
v a e s h i t i s h q o b i l i ya t i g a a l o h i d a e’tabor berish, shuningdek, umurtqa
pogonasining to‘gri rivojlanishiga ahamiyat berish, nihoyatda muhim. Kyattalar shu
yoshdagi bolalar bilan ish olib borar ekanlar, bu yoshdagi bolalar o r g a n i z m i h a l i
u s i s h i d a v o m e t a yo t g a n l i g i n i d o i m o h i s o b g a olishlari lozim. Masalan,
bolani majburan yozishga o‘rgatish hali barmoq muskullari tuliq rivojlanmaganlik
sababli ularga ma’lum darajada zarar keltirishi yoki uni chiroyli yoza olmasligi, o‘z-
uzidan bolani uziga niebatan ishonchini yoki uqishga nisbatan qiziqishini kamayishiga
olib kelyuSht mumkin. Keyingisi bolaning aqliy tayyorgarligidyar, Kupincha aqliy
tayyorgarlik deyilganda bolaning ma’lum bir dunyoqarashi, jonli tabiat, yansonlar va
ularning mehnatlari haqidagi bilimlari tuiguniladi. Ushbu bilimlar maktab
beradigan ta’limga asos bo‘lishi mumkin, lekin suz boyligi, ma’lum xatti-harakatlarni bajara
olish layoqati bolaniyag maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy kursatkichi bula olmaydi.
Maktab dasturi bolalardan taqqoslay olish, taxlil eta olish, umumlashtira olish,
ma’lum bir xulosa chiqara olish, shuningdek yetarli darajada rivojlangan bshshsh
jarayonlarini talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat haqida ayrim hodisalarnigina emas,
balki organizmning tabiat bilan bog‘liqligini va o‘zaro ta’sirini ham tushunishi va
uzlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo‘lib, yuqori
darajada rivojlangan ko‘rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi
pryodmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bog‘liqlikni ajrata
olishidir. Shuni alohida ta’kidlab utish lozimki, ko‘rgazmali-harakatli va kurgazmali-
obrazli tafakkur nafaqat 6-7 yoshli bolalar, balki kichik maktab yoshidagi
uquvchilarning ,aqliy rivojlanishida ham asosiy funksiyani bajaradi. Bu borada
bolada ma’lum bir ko’nikmalarning tarkib topganligi ham nihoyatda muximdir.
27
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli uqishi nafaqat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi,
balki shaxsiy va ijtimoyy-psixologik t a y yo g arl i gi g a h am b o g l i q , M ak t ab g a u q i s h
u ch u n k el a yo t g an b o l a yan g a i j t am o i y m a v q ei n i - t ^ fl i m aj b u ri ya t l a ri v a
h u q u q l a ri b u l g an va u n g a t u rl i t al ab l ar q u yi l ad i g an - u q u v c h i m av q ei n i o l i s h
u ch u n t a y yo r bulmog‘i lozim. Katta bog‘cha yoshdagi bolalar asosan, maktabda o‘qish
uchun ehtiyoj sezadilar, lekin bu xohish va ehtiyoj motivi turlicha bo‘lishi mumkin.
"Menga chiroyli forma, daftar, qalam va ruchkalar sotib olib berishadi", ''Maktabda
o‘rtoqlarim ko‘p bo‘ladi va men ular bilan mazza qilib o‘yn ayman, "Maktabd a
ux latishmaydi? ', "Maktabning tashqi ramzlari, shubhasiz maktabdagi bolalarni juda
qiziqtiradi, lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun asosiy sabab bo‘la olmaydi",
"Men otamga o‘xshagan bo‘lishim uchun o‘qishim kerak", "Yozishni juda yaxshi
kuraman",
"O‘qishni
o‘rganaman",
"Maktabda
qiyin
misollarni
yechishni
o‘rganaman". Ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi
uchun .tabiiy ravishda asos bo‘la oladi. Bolaning endi o‘zini katta bo‘lganini, Bog‘cha
bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari bor o‘quvchi bo‘lishini anglashi, jiddiy
faoliyat bilan shug‘ullanayotganligini bilishi nihoyatda muhim. Bolaning maktabga
borishini istamasligi h a m s alb i y h o l at h i so bl an ad i . M akt ab d a shax si y v a i j ti m oi y-
psixologik tayyorgarljk bolalarda tengdoshlari, uqich-uvchilari bilan munosabatga kirisha
olish xususiyatini shakllantirishni ham o‘z i c h i g a o l a d i . H a r b i r b o l a b o l a l a r
j a m o a s i g a q u s h i l a o l i s h i , u l a r b i l a n h a m k o r l i k d a h a r a k a t q i l a o l i s h i ,
b a ’ z i v a z i y a t l a r d a u l a r g a y o n bosib, boshqa vaziyatlarda yon bosmaslikka erisha
oliish zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi sharoitlarga tez moslasha
olishini ta’minlab beradi. 6-7 yoshli bolalar uqishdagi asosiy qiyinchilik, ko‘gshncha bu
yoshdagi bolalar o‘qntu’ch’ixk uzoq vaqt d a v o m i d a t i n g l a b o l m a y d i l a r . u q u v
h a r a k a t l a r i g a u z o q v a q t o ‘ z diqqatlarini to‘plab olmaydilar. Bunga sabab, faqat,
shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning
kattalar bilan muloqotga kirisha olishi xususiyatiga xam bogliq. Chunki, shu xususiyati
rivojlangan bolalar erkin muloqotaa k i r i s h a o l a d i l a r , q i z i q t i r g a n n a r s a l a r
h a q i d a s o ‘ r a y o l a d i l a r , N a t i j a d a u l a r n i n g o ‘ q i s h g a b o ‘ l g a n q i z i q i s h l a ri
o r t a d i v a o ‘ q i t u v c h i gapirayotgan narsalarni diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar.
Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli o‘qishida shaxsiy va
ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta.
Bu davrda bolalarda avvalo bilish sohalari, so‘ngra esa emotsional motivatsion
yo‘nalish bo‘yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo‘nalishdagi
rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha bo‘lgan bosqichlarni o‘taydi. Obrazlilik
deyilganda bolalarning turli obrazlarni yaratishi, ularni o‘zgartirishi va e r k i n
28
h a r a k a t g a k e l t i r i s h i , r a m z l i l i k d e yi l g a n d a e s a b e l g i l a r tizimi (matematik,
lingvistik, mantakiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh
davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqati, asosan,
bolalarning konstruktorlik o‘yinlarida, texnik va badiiy ijodlarida namoyon bo‘ladi. Bu
davrda maxsus layoqatlar kurtaklarining birlamchi rivojlanishi ko‘zga tashlana
boshlaydi. Bilish jarayonlari^,a
;
ichki v a t a s h q i h a r a k a t l a r n i n g s i n t e z i y u z a g a
k e l a d i , B i r o n b i r " n a r s a n i i d r o k q i l i s h j a r a y o n i d a b u s i n t e z n e r s e d t i v
h a r a k a t l a r d a , d i q q a t d a i c h k i v a t a s h q i h a r a k a t l a r v a h o l a t l a r
r e j a s i n i b o s h q a r i s h v a nazorat etishda, xotirada esa materialni esda saqlab
qolish va esga tushirishning ichki va tashqi tuzilmasini boglay olishda ko‘rinadi.
Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta umumiy jarayonga
birlashtirish sifatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuning asosida insoniy intellekt
shakllanadi va rivojlanadi. Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi.
Bu esa bu yos hd agi bol alard a t afakk ur q ilish omili sifati da ich ki n utq yuzaga
kelayotganligidan dalolat beradi.
BIAISH
jarayonlarining sintezi bolaning o‘z ona tilini
to‘liq egallati asosida yotadi. Bu davrda nutqning shakllanish jaraeni yakunlana
boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloq me’yorlari va q o i d al a r
e g a l l a n i l ad i . B u m e ’yo r v a q o i d al a r b o l a ax l o q i n i boshqaradi.
Bolaning uning atrofidagi kishilar bilan xilma-xil munosabatlari yuzaga keljb, bu
munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi. Bularning hammasi bolaning
individualligini tashkil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intellektya, balki axloqiy
motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojlanishining asosiy o‘zgarishlari, ularning
o‘z shaxsiy sifatlari, layoqatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash,
o‘zini-o‘zi a n g l a s h i k a b i x i s l a r n i n g y u z a g a k e l i s h i h i s o b l a n a d i .
Respublikamizda maktabgacha ijtimoiy tarbiya muassasalari ta’lim –tarbiya ishining
keng dasturini amalga oshiradi va bolalarni maktab ta’limiga tayyorlaydi. Xozirgi vaktda yuz
berayotgan ijtimoiy va iktisodiy uzgarishlar halq ta’limining butun tizimini yoshlar va bolalarni
tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish ishini takomillashtirishni psixologik jixatdan diagnostika
qilish va psixologik korreksiya ishlarini amalga oshirishni takozo etmokda. Bu vazifa Halq
Ta’limning boshlangich bugini bulgan maktabgacha ta’lim muassasalariga xamisha maktab
Bilan uzviy boglangan holda ishlab kelganlar. Bogcha bilan maktab o’rtasida urnatilgan izchil
aloqaning xar tomonlamaligi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash vazifasini muvafakkiyatli
amalga oshirishning asosiy shartidir. Ta’limga psixologik tayyorgarlik, deganda bolaning
ob’ektiv va sub’ektiv jixatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga
avval psixologik jixatdan tayyorlanadi. Uning tayyorgarlik darajasi bolalar bogchasi psixologi
29
tomonidan psixologik diagnostika kilinadi. Ushbu jarayonida lozim bulgan sabab psixologik
korreksiya ishlari amalga oshiriladi. Binobarin, bolaning psixikasi bu davrda ilm olishga yetarli
darajada rivojlangan buladi. Psixolog bu yoshdagi bola idrokining utkirligi, rivojlanligi,
sezgisining anikligi, kizikuvchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, xayolining
yorkinligi, xotirasining kuchligigi, tafakkurining yakkolligi darajasini psixologik jixatdan
diagnostika kiladi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada dikkat nisbatan uzok muddatli,
shartli, barkaror buladi. Psixologik diagnostika ishlarini olib borayotgan psixolog bu narsani
nazardan chetda koldirmasligi lozim. Chunonchi, bola dikkatining xususiyati rolli va syujetli
uyinlarda, rasm chizish, kurish, yasash mashgulotlarida, loy, plastilindan uyinchoklar
tayyorlashda, uzgalar nutkini idrok kili shva tushunishda, matematik amallarni yechishda, xikoya
tinglash va tuzishda kurinadi. Psixologik diagnostika ishlar mabaynida bola dikkatining muayyan
ob’ektga yunaltirilganligi, tuplanganligi taksimlanishi bo’yicha ma’lum darajada ko’nikmaga ega
yoki ega emasligini, uz dikkatini boshqara olish yoki kerakli paytda tuplashga intila olishni
urganish lozim. Shuningdek psixolog bolaning xotirasini kay darajada kizikarli, kishini taajubga
soladigan ma’lumot va xodisalarni puxta esda olib kolish, esda saklash, esga tushirish
imkoniyatlari darajasini xam diagnostika kiladi. Psixolog bolani maktab ta’limiga psixologik
tayyorlashning sub’ektiv tomonini xam psixologik jixatdan diagnostika kiladi. Bolaning
maktabda ukishga xoxish, intilishi, katta odamlar bilan mulokotga kirishish istagi mazkur
tayyorgarlik bilan uzviy boglik ekanligini esdan chikarmasligi lozim. Bolada shu davrga kelib
ukish, bilim olish xakida tugri tasavvur shakllanganligi darajasi diagnostika kilinadi. Bolani
maktab jamoasi a’zolarining mas’uliyatli vazifalarini anglab yetishi, ularga itoat qilishga,
ularning kursatmalarini kay darajada bajarishga moyilligi psixolog tomonidan diagnostika
kilinadi. Ushbu jarayonda psixolog bolaning xammasi bir xil emasligi sababli ular o’rtasida
muxim farqlar vujudga kelishini hisobga olishi zarur. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni
maktabga tayyorlashda psixologik diagnostika ishlari mobaynida kuyidagi sistema kuzga
tashlanadi, ya’ni ba’zi bola maktabga butun vujudi bilan talpinadi, ukishga kancha vakt
kolganini uzluksiz sanaydi, ukuv ashyolarini oldinrok tayyorlab kuyinna xarakat kiladi. Boshqa
bir bola esa maktabdan kat’iy voz kechishga boradi. Ushbu jarayonlarni psixologik jixatdan
diagnostika qilishda ukishga nisbatan salbiy munosabat kupincha kattalarning kurkitishlari
okibatida vujudga kelganligi aniklanadi. Maktab bilan bogcha o’rtasidagi uzviy aloqa va kup
tomonlama tuzilishga ega.
Unda ta’lim tarbiyaviy ishlarning mazmuni metod va usullari tashkiliy shakllari,
shuningdek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va psixik talab kabi yetakchi tomonlari
psixologik jixatdan talab kilinadi. Bunda psixolog kuyidagilarga aloxida e’tibor berishi kerak:
1.
Maktab talabi nuktan nazaridan bilimlarni kay darajada chukurrok egallab
olishlari diagnostika kilinadi. Lozim bulsa korreksion ishlar amalga oshiriladi.
30
2.
Bogcha nuktan nazaridan bolani maktab talabi darajasidagi bilim, malaka,
ko’nikmalar Bilan kay darajada kurollantirilganligi diagnostika kilinadi.
3.
Bolalarning maktabga kay darajada ruxiy tayyorgarligi darajasi diagnostika
kilinadi. Shuningdek asosiy vazifa bolalar mexnatning kay turiga tayyor
turishlari, ularda akliy mexnat bilimga kizikishni ustirish, ularni kelajakdagi
mustakil faoliyatiga kay darajada tayyor ekanligi diagnostika kilinadi.
4.
Bolalar bogchasidagi beriladigan ta’lim kay darajada rivojlantiruvchi ekanligi
diagnostika kilinadi.
5.
Psixolog bolalar bogchasi bilan maktab o’rtasida izchil aloqa bor yoki
yukligini diagnostika kiladi.
Psixolog bogcha yoshidagi bolalar egallashlari lozim bulgan bilim va tushunchalar
mazmunini, tevarak atrofdagi hayot tugrisidagi tasavvurlar va ayrim oddiy tushunchalar
mavjudligini psixologik jixatdan diagnostika kiladi. Bolalar tomonidan tasavvur va
tushunchalarning egallab olinishi ya’ni bolalarda xar xil soxalar bo’yicha uzlashtirgan umumiy
tasavvurlar sistemasi ularning kelajakda umumiy – rivojlanishi uchun nixoyatda zarur bulib, bu
siz ular xozirgi zamon Davlat ta’lim standartlari asosida kerakli bilim, ko’nikma, malakalarni
egallay olmaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |