Maktabgacha ta’limda nutq madaniyati” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Mavzuga doir asosiy tayanch so’zlar, termin va iboralar:

Ta’sirchanlik, bo’yoqdorlik, rang-baranglik, troplar, metafora, metonimiya, sinekdoxa, o’xshatish, sifatlash, mubolag’a, kichrayirish, kinoya, jonlantirish, uslubiy figuralar, qarshilantirish, ritorik so’roq, ritorik murojaat, takror, so’z, ko’pma’nolilik, sinonimlar, omonimlar, paronimlar, antonimlar, iboralar, hikmatli so’zlar, maqollar; arxaizmlar, istorizmlar, neologizmlar, professionalizmlar, masallar, hikoyatlar, latifalar, afsonalar, badiiy asarlar, ilmiy asarlar, tarixiy asarlar, maqolalar.

 

Tilda biror predmetning boshqa predmetlardan ajralib turadigan o’ziga xos xususiyatini ta’kidlash uchun uning maxsus belgisini ko’rsatib turuvchi so’zlardan foydalaniladi yoki shu predmet belgisini uzundan-uzoq gaplar vositasida izohlab o’tirmasdan, uni boshqa biror predmetga o’xshatish bilan konkretlikka, aniqlikka erishiladi. Ba’zan esa turmushda ayrim hodisalarning salbiy tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatishdan ko’ra kinoya, istehzolarga murojaat etiladi. Bunday vositalar tilshunoslikda tasviriy vositalar termini bilan yuritiladi. Tilga rang-baranglik berish, ta’sirchanlikni oshirish, badiiylikni kuchaytirish niyatida ham ko’proq turli xil tasviriy vositalarga murojaat qilinadi.(8.5-bet) Ifodaning aniq, lo’nda, ixcham va ta’sirchan bo`lishni ta’minlovchi vositalar, tasviriy vositalardir. Troplar (ko’chim) va sintaktik figuralar-takror, inversiya, ellipsik kabilar. Nutq ta’sirchanligini ta’minlashda ko’chimlarning o’rni: metafora, metonimiya, sinekdoxa..., o’xshatish, perifraza, jonlantirish kabi. Tasviriy vositalarning boshqa ko’rinishlari: tovush o’zgarishlari (orttirish, tushirish, almashtirish kabi holatlarning she’riyatdagi o’rni).

Tildagi ko’pgina so’zlar o’z ma’nosidan boshqa ma’nolarni, hatto, ba’zan o’z ma’nosiga qarama-qarshi bo’lgan ma’nolarni ifodalash uchun ham qo’llaniladi. Bir predmet belgisi boshqa bir predmetga ko’chiriladi, o’xshatiladi. So’z ma’nosidagi boshqa tomonga siljish esa, ko’pincha, uning o’zi uchun xos bo’lmagan kontekst ichida kelganida yuz beradi.

Nutqning yoki adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaliligini, ekspressivligini kuchaytirish uchun bir narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga ko’chirish yoki so’zlarni shu maqsadda, umuman, ko’chma ma’noda ishlatishga troplar deyiladi.

Troplar ko’proq og’zaki nutq uchun xarakterli hodisadir. Lekin badiiy adabiyot tilida, xususan, poetik asarlar tilida tez-tez ishlatilib turadi, chunki yozuvchiga tasvirlanayotgan voqea-hodisani individuallashtirish, ularni baholashda katta yordam beradigan vositadir.

Troplardan zo’rma-zo’raki, kerak bo’lgan-bo’lmagan o’rinda ataylab nutqni bejama qilib ko’rsatish uchun foydalana berish yaramaydi. Ularga notiq yoki yozuvchi zarurat tug’ilgandagina murojaat qilishi lozim. Aks holda, ular badiiy qimmatini oshirish o’rniga unga salbiy ta’sir etishi ham mumkin.(8.12-13-bet)