Maktabgacha ta’limda kichik yoshdagi o’quvchilar nutqini o’stirish yo’llari

II. BOB

1. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalarda grammatik ko‘nikmalarni shakllantirishning ahamiyati.
   

2. Grammatik ko‘nikmalarni shakllantirish usullari va yo‘llari.

3. 
   Turli yosh guruhlaridagi bolalarda grammatik jihatdan to`g`ri nutqni shakllantirishda tarbiyachi va ota-onalar hamkorligi
   

Tayanch tushncha va iboralar: grammatik ko„nikmalar, nutq shakllari, tarbiyachi, maktabgacha ta‟lim muassasasi va oila, nutq ko‟nikmalari, tarbiyachi vazifasi.
Grammatikaga oid mashqlar bir vaqtning o‟zida bolalarning leksika va fonetika bo‟yicha o‟zlashtirib olgan materiallarini mustahkamlashga doir mashqlar ham hisoblanadi. Bolalarning eng oz miqdordagi so‟zlar va tovushlarni artikulyatsiya qilish hamda gap intonatsiyasini modellashtirish qobiliyatini oldindan o‟zlashtirib olmaslaridan turib grammatik mashqlarni bajarishlari mumkin emas.
Uch-to‟rt yoshli bolalarda grammatik ko‟nikmalarni shakllantirish. Tarbiyachining asosiy vazifasi shundan iboratki, u bolalarga iborali nutqdan amalda foydalanishni o‟rgatishi, ya‟ni nutqda asosiy grammatik kategoriyalarni to‟g‟ri qo‟llash, so‟zni soni, kelishigi, shaxsi, zamoniga qarab amalda o‟zgartirishni o‟rgatishi lozim.
Grammatik qator ustidagi ishlarni otlar bilan tanishuvdan boshlagan ma‟qul, chunki, otlar nutqimizning yarmidan ko‟pini tashkil qiladi. Bundan tashqari, otlarni o‟zgartirish orqali nutqning boshqa qismlari ham, ya‟ni: sifatlar - kelishiklar, turlar va sonlar bo‟yicha; o‟tgan zamondagi sifatlar va fe‟llar - turlari va soni bo‟yicha o‟zgaradi.
Otlarni o‟zgartirish ishlarini tushum kelishigidan boshlash lozim. Buning uchun uni bosh kelishik bilan taqqoslash, so‟ngra eng aniq va imkonli kelishiklar sifatida jo‟nalish va birgalik kelishiklarini o‟rganish zarur, shundan keyingina bolalarga qaratqich va old ko‟makchili kelishiklarning ayrim
ma‟nolarini, ushbu kelishiklar hamda Qayerga? Qayerdan? kabi farklovchi savollar asosida hosil qilingan old ko‟makchili tuzilmalarni tanishtirish lozim.
Ayniqsa old ko‟makchi ustidagi ishlarga alohida e‟tibor qaratish zarur. Old ko‟makchili tuzilmalar bilvosita kelishiklarning asosiy shakllari bilan bog‟likdir, shuning uchun old ko‟makchilar bilan amaliy tanishuvni kelishiklarni qo‟llash bilan birlashtirgan ma‟qul. Birinchi navbatda bolalardan, ostida-ustida kabi ko‟makchilar o‟rtasidagi farqlarni tushunib olishlari zarur. Ushbu tushunchalarni mustahkamlash uchun harakat va nutqni taqqoslash juda muhimdir.
Bolalarga nutqda old ko‟makchilardan foydalanishni o‟rgatishda old ko‟makchi va o‟zgartiriladigan qo‟shimchani ohang bilan ajratib ko‟rsatish muhimdir: stol ustida, stol tagida yotibdi, stoldan olib tashladi va x.k.
Bu vaqtga kelib bolalar «bitta», «ko‟p» so‟zlarini farqlay olishlari lozim. Turli narsalarni tanlab olganlari holda ular «bir», «bizning» so‟zlarini mazkur predmetlar bilan kelishtirishni o‟rganadilar.
Uchinchi yilning boshiga kelib, bola muayyan darajada fe‟l leksikasini, ya‟ni: noaniq shakldagi ichmoq, bermoq fe‟llarini va bor, ber, olib kel, yuv kabi buyruq maylidagi ayrim fe‟llarni o‟zlashtirib oladi.
Bolalarga o‟tgan zamon fe‟lini tanishtirishni ular otlarning kelishik shakllarini o‟zlashtirib olganlaridan so‟ng amalga oshirish zarur. O‟tgan zamon fe‟llari oson o‟zlashtiriladi va u bolalarning faol lug‟ati tarkibiga kiradi. O‟tgan zamon fe‟llari materiallari asosida bolalar nutqiga fe‟lni o‟zgartirishning tur va son shakllari oson kiritiladi: yuvdi; yuvdik; chizdi, chizdik. So‟ngra «bo‟laman» fe‟li bilan bola kelasi zamon shaklini o‟zlashtirib oladi. Oddiy kelasi zamon fe‟llari shakllari to‟rt yoshlarga kelib bola nutqida paydo bo‟ladi.