Мактабгача таьлим муассасалари тарбияланувчиларининг ақлий тафаккурини шакиллантиришда инноватцион технологияларнинг ўрни

КИЧИК ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА ХОРИЖИЙ ТИЛНИ ЎРГАТИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК 
ХУСУСИЯТЛАРИ 
БЕГМАТОВ А., КОМИЛОВА О., СамДЧТИ 
Бугунги кун педагог-психологлари ўртасида болага неча ѐшдан чет тилларини ўқитиш кераклиги 
тўғрисида хилма-хил фикрлар мавжуд. Уларнинг айримлари болага туғилганиданоқ, ҳатто айримлари эса ҳали 
бола она қорнидалигидаѐқ, яъни она ўша тилдаги куй-қўшиқ тинглаш ѐки ҳали дунѐга келмаган фарзанди билан 
чет тилида суҳбатлар қуриш орқали чет тилларини ўргатиш самарали дея ҳисобласалар, бошқа бир гуруҳ 
олимлар эса бу фикрга зид равишда болаларга чет тилини ўргатишда шошилмасликни ва бу ишни 10-12 ѐшдан 
бошлаш самарали натижалар беришини таъкидлайдилар. Ушбу вазиятда бир савол туғилиши мумкин. Қайси 
йўлдан бориш лозим ва қайси йўлдан борилганда самарали натижаларга эришиш имкони туғилади? Шу ўринда, 
маълумот учун шуни таъкидлаб ўтмоқ жоизки, ушбу масалалар бўйича тадқиқот ишларини амалга оширган 
физиологларнинг таъкидлашларича, боланинг ички секреция безлари ривожланишининг даврий босқичлари 
бўлгани каби миясининг ҳам биологик соатлари мавжуд бўлади ва миянинг шу хусусусиятига кўра 9 ѐшгача 
бўлган болада нутқ қобилиятининг шаклланиши аъло даражада бўлади ва шу ѐшдан сўнг болада нутқ 
қобилиятининг шаклланиши ва янги шароитларга кўникиши сусая боради. Бугунги кунда мутахассислар агар, 
болада соғлом психологик ҳолат кузатилса ва оила даврасида тил ўрганиш учун шарт-шароитлар яратилган 
бўлса, ҳамда тил ўргатиш қанча эрта бошланса, шунча яхши дея таъкидлашади. Бунинг сабабини эса 
қуйидагича изоҳлашади: 
- замонавий технологиялар ѐрдамида олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, бола миясининг 
тузилиши катталар мия тузилишидан фарқ қилади. Бола мияси катталарникига нисбатан, икки баравар кўпроқ 
нейронлар алоқадорлигига эга бўлади. Инсон ҳаѐтининг дастлабки уч йилида унинг бош мия хужайралари 
ривожланишининг 70-80% якунланади. Бу вақтда бола нимани кўрса ѐки эшитса, ҳаммасини тезда 
ўзлаштиришга қодир бўлади, яъни бир кунда 20-30 та янги сўзни эслаб қолиш қобилиятига эга бўлади;
- кўплаб тадқиқотчиларнинг маълумотларига кўра, ўз она тилисидан кейин бирор чет тилини 
ўрганишнинг эрта ѐшдан бошланганлиги бола миясига қўшимча юк бўлади ва бу мия фаолиятининг 
яхшиланишига, шунингдек, бола нутқ қобилиятининг эрта ривожланишига сабаб бўлади.
Шу ўринда яна бир фикр юзага келиши мумкин, яъни болага чет тилларини ўргатишнинг эрта ѐшдан 
бошланганлиги кейинчалик унинг нутқига таъсирини ўтказиб, болада нутқ жараѐнида чалкашликларни юзага 
келтирмайдими? Албатта, бу табиий ҳолатдир ва бундай вазиятда хавотирга ўрин йўқ. Негаки, туғилганидан 

---

82 
бошлаб иккинчи тилни ўрганиш давомида бола ўз она тили ва чет тилини бирдек даражада қабул қилиб ўргана 
боради ва нутқ жараѐнида керакли сўзни қўллаш зарурияти туғилганда, у ҳаѐлига биринчи келган ѐки 
талаффузи қийин бўлмаган сўзни қўллайди. Бундай чалкашликлар, асосан, 3 ѐшгача кузатилади, кейинчалик 
эса болада тиллар ўртасидаги чегараларни ажрата олиш ва керакли сўзлардан фойдалана олиш қобилияти 
шакллана боради.
Албатта, ушбу маълумотлар юзасидан эътирозли фикрлар юзага келиши мумкин, яъни бугунги кундаги 
аксарият чет тили мутахассислари чет тилини ўрганишни нисбатан кеч ѐшдан, асосан, мактаб даври яъни, 10-12 
ѐшдан бошлаганлар ва шундай бўлса-да, тил соҳасида катта-катта ютуқларга эришганлар, лекин 
мутахассисларнинг маълумотларига кўра, мисол учун, инглиз тилини кечроқ ўрганишни бошлаган одамлар ҳеч 
қачон 7 ѐшли ҳақиқий инглиз боласидек соф инглиз тилида гапира олишмайди, ҳатто шу тил бўйича профессор 
даражасини олган бўлсалар ҳам. Қуйидаги илмий хулоса ҳам ушбу фикрни яна бир бора тасдиқлаши 
шубҳасиздир.
Англиялик олимлар тадқиқотларига кўра, бола мияси сўзлаш сигналларини унинг шартсиз рефлекс ва 
―автоматик‖ ҳаракатларни бошқарадиган махсус бўлимида қайта ишлайди. Бу бўлим ―чуқур ҳаракатлантирувчи 
фаолият соҳаси‖ ҳам ҳисобланади. Бола гапира бошлаган вақтда ҳар қандай информация айнан мана шу 
бўлимда хотирага маҳкам ўрнашиб қолади ва тафаккури ривожланиши учун асосий негизга айланиб боради. 
Шундай қилиб, бола унга нотаниш бўлган тилни ўргана бошлар экан, бу янги тил бўйича маълумотлар 
миясининг она тили сақланадиган қисмида йиғилиб борилади. Катта одамларда эса ўрганаѐтган тили ҳақидаги 
информация миянинг нисбатан умумийроқ қисмига жойлаштирилади. Бунинг оқибатида катталар аввал она 
тилида гап тузишади, сўнгра гапни аста-секинлик билан сўзма-сўз чет тилига таржима қилишади. Яъни улар 
кичкинтойлардек автоматик равишда фикрлашга қийналадилар. Олимларнинг фикрича, ҳатто бирор чет тили 
бўйича олий ўқув юртларида ва махсус курсларда билим эгаллаб, профессионал даражага эришган 
инсонларнинг нутқи ҳам автоматик равишда ишлаши мумкин, лекин бунда барибир мия боланикидек эмас, 
бошқача ишлайди. 
Юқоридаги фикрлардан келиб чиқадики, болада чет тилларини ўрганиш бўйича қобилаятни 
шакллантириш қанчалик эрта бошланса, шунчалик яхши, доно халқимиз таъкидлаганидек, ―ѐшликда олинган 
билим – тошга ўйилган нақш кабидир‖ ва ушбу вазиятда яна бир ҳақли савол юзага келади, яъни болага чет 
тилларини ўрганишда кўмаклашиш учун қандай чора-тадбирларни қўллаш ва қай йўл билан самарали 
натижаларга эришиш мумкин? Бу борада ота-оналар ҳамда устоз ва мураббийлардан талаб қилинадиган чора-
тадбирлар қуйидагича бўлса мақсадга мувофиқроқ деб ўйлаймиз.