Мактабгача таьлим муассасалари тарбияланувчиларининг ақлий тафаккурини шакиллантиришда инноватцион технологияларнинг ўрни

Bahs-munozara tushunchalarini shakllantirish bo‗yicha ishlar ketma-ketligi: 
1) har bir o‗quvchi bahs vaziyatini mustaqil tasvirlaydi;
2) guruhda ishlash paytida olingan bahs vaziyati tasvirlari taqqoslanadi. Bunday ishning natijasi ushbu 
vaziyatni umumlashtirilgan tasviri hisoblanadi;
3) umumlashtirilgan bahs vaziyatini jamoaviy muhokama qilish.
O‗quvchilar nutqini rivojlantirish bo‗yicha innovatsion faoliyat shakllaridan maktab o‗quvchisining nutq 
tajribasiga intervyuer rolini kiritish imkoniyatiga e‘tibor qaratishni taklif qilaman. Intervyu janri yaxshi ma‘lum, lekin 
maktabdagi faoliyat usuli sifatida intervyudan foydalanish haqida so‗z yuritish qabul qilinmagan. Shunga qaramay, 
maktab o‗quvchilarining nutqiy faoliyatiga intervyuer rolining qo‗shilishi juda samarali sanaladi. 

---

31 
Shaxsiy kundalik o‗y-fikrlarni bayon etishda ajoyib mashq sanalsa, o‗qituvchi uchun o‗quvchilarning aqliy 
ehtiyojlari bilan tanishishning eng yaxshi manbaidir. 
Shaxsiy kundalik o‗quvchining rivojlanishiga ulkan ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Birinchidan, shaxsiy kundalikda 
imkon qadar samimiy bo‗lish mumkin, lekin kundalik yuritishni majburiy mashg‗ulotga aylantirmaslik ham joiz. 
Ikkinchidan, kundalikni o‗qib berish deyarli uni yozishdek katta ahamiyat kasb etadi. 
Nihoyat, shaxsiy kundalik yuritish o‗quvchilar nutqini rivojlantirish uchun muayyan qimmatga ega, chunki 
alohida kundalik yozuvlari to‗laqonli matn sanaladi va uni yaratish uchun o‗quvchi nutqni mazmunan bog‗lash 
ko‗nikmasiga ega bo‗lishi talab etiladi. 
Kichik yoshdagi maktab o‗quvchilari nutqini rivojlantirishning boshqa yo‗li – ―Ertak‖ matn yaratishga 
o‗rgatishdir. 
―Ertak‖ matn yaratishga o‗rgatishda quyidagi topshiriqlar taklif etiladi:  
Oxiri uch xotimali ertaklar. Ertak boshi va uchta xotimasini tinglagan o‗quvchilar ertak oxirini tanlashadi va o‗z 
tanlovini izohlab berishadi. 
Ertakni o‗zgartiramiz. Tayanch so‗zlar beriladi: masalan, xo‗roz, tovuq, jo‗jalar, bobo, buvi, hovli, tulki. Dastlab 
o‗quvchilar so‗zlar qaysi ertakni eslatishini va ularning orasida qaysi so‗zlar ortiqcha ekanini aniqlashadi. Ortiqcha 
so‗zlar asosida ma‘lum ertak uchun yangi qiziqarli voqealar o‗ylab topish kerak bo‗ladi. 
Bolalar asosiy nutq ko‗nikmalarini muvaffaqiyatli o‗zlashtirib olishi uchun katta mehnat talab etiladi. Nutqni 
rivojlantirish darslarida faoliyatning rasm chizish, nutq, o‗yin kabi har xil turlarini birlashtiruvchi majmuaviy usullardan 
foydalanish mumkin.
O‗quvchilar nutqini rivojlantirishga yo‗naltirilgan turli-tuman mashqlar orasida ma‘nodoshlar, zid ma‘noli 
so‗zlar va iboralar bilan ishlashga alohida o‗rin ajratamiz. Fikr-mulohazalar ifodaliligini yanada orttirish uchun shunday 
qilamiz. 
Nimadir haqida ifodali aytib berish – bu o‗z nutqingizdan taassurotni qandaydir darajada kuchaytirish demakdir. 
Q. Muhammadiy, P. Mo‗min, Z. Diyor, Q. Hikmat, T. Adashboev, A. Obidjon va boshqa mualliflarning badiiy 
asarlaridan parcha keltirgan holda o‗quvchilarga nutqda ma‘nodosh so‗zlar va iboralarning o‗rni va ahamiyatini 
tushuntirish mumkin. 
Nutq – istalgan aqliy faoliyat asosi, muloqot vositasidir. O‗quvchilarning bilimni o‗zlashtirish jarayonida 
taqqoslash, tasniflash, tizimlashtirish va umumlashtirish ko‗nikmasi nutq orqali shakllanadi. Mantiqan aniq ishonchli 
nutq – uning aqliy rivojlanishi ko‗rsatkichidir. Bolalar nutqi va lug‗at boyligini rivojlantirish, ona tilining boy merosini 
puxta o‗zlashtirishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish shaxsni shakllantirish, insoniy qadriyatlar va milliy 
madaniyatni o‗zlashtirishning asosiy unsurlaridan biri bo‗lib, aqliy, axloqiy va estetik rivojlanish bilan chambarchas 
bog‗liq, kichik yoshdagi maktab o‗quvchilarini o‗qitish va tarbiyalashda ustuvor maqsadlardan biri sanaladi. Zero, 
ta‘lim jarayoniga nutqni rivojlantirish bo‗yicha rang-barang faoliyat metodikalarini faol joriy etish bolalarda muloqot 
ko‗nikmalari shakllanishi, mustaqil ijodiy fikrlash rivojlanishi va o‗qishga nisbatan ijobiy munosabat shakllanishiga 
imkon beradi. Nutq – inson faoliyati, tilning muloqot uchun, o‗z fikrlari, niyat-maqsadlari va his-tuyg‗ularini yetkazish 
uchun qo‗llanilishidir. Nutq rang-barang bo‗lib, bu do‗stlar suhbati, artist monologi, notiq xitobi, sinfda o‗quvchining 
javobi va boshqalardir.
Nutqni rivojlantirish bo‗yicha ishlar turli-tuman usullar va vositalarni talab qiladi. Mashg‗ulotlar jarayonida 
o‗quv vaziyati va nutq motivlari ko‗p martalab o‗zgaradi. O‗quvchilar ba‘zan erkin fikr bildirishadi, ba‘zan nutqiy 
faoliyatni qat‘iy o‗zanga yo‗naltiruvchi va fikrlarni tartibga soluvchi topshiriqni bajarishadi. Nutqni rivojlantirish 
bo‗yicha ishlarda uni ham, buni ham uyg‗unlashtirish lozim.
Yaxshi rivojlangan nutq hozirgi jamiyatda insonning faol faoliyati uchun eng muhim vositalardan biri bo‗lib 
xizmat qilsa, maktab o‗quvchisi uchun – maktabda muvaffaqiyatli o‗qish vositasidir. Nutq – voqelikni anglash usulidir. 
Bir tomondan, nutq boyligi bola tafakkurining yangi tasavvur va tushunchalar bilan qay darajada boyitilishiga bog‗liq 
bo‗lsa; boshqa tomondan – tilni, nutqni yaxshi o‗zlashtirish tabiatda va jamiyat hayotida murakkab aloqalarni samarali 
anglashga imkon beradi. Nutqi yaxshi rivojlangan bolalar turli o‗quv fanlarini hamisha muvaffaqiyatliroq o‗rganishadi.