Maktabgacha pedagogika

5.Yordamchi maktab o‘quvchilarining tarbiyalash usullari

Tarbiya uzoq davom etadigan va aslida uzluksiz jarayon bo‘lib, bu jarayon bola maktabga kelishidan ilgariyoq boshlanadi hamda butun umr buyi dvom etadi. Tarbiya jarayonining natijalari odatda bir hil harakterda bo‘lmaydi. Bu narsa ko‘pgina sabablarga bolalarning indiviual, tipologik tafovutlariga, ularning hayotiy va ma’naviy tajribasiga, shaxsiy munosabatiga bog‘liq. Shuning uchun bir hil tarbiyaviy ta’sirning o‘zi “shaxsning hissiy larzaga kelishiga” olib kelsa, ayni vaqtdv boshqa bola ma’naviy dunyosiga ta’sir qilmasligi mumkin.

Tarbiya jarayoni odatda, qayta tarbiyalash anomal bolaning atrof-muhitda u yoki bu hodisalar bilan salbiy aloqasi natijasida vujudga keladigan munosabatlar va shaxs hususiyatlarini bartaraf etish bilan qo‘shib olib boriladi. Yuksak darajaga erishadigan tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash vazifasini bajaoadigan tarbiyadir. Tarbiya dialektik jarayon ekanligini untmasligimiz darkor. Bola atrof-muhitning murakkab olami bilan hilma hil munosabatlarga kirishadi. Mavjud tarbiya jarayonida bu holatni hisobga olmaslik mumkin emas. Bu holat tarbiya jarayoniga puhtalik, jo‘shqinlik, o‘zgaruvchanlik olib kiradi. Tarbiya vositalarining hech biri doimiy bo‘la olmaydi.

Tarbiya jarayoni ilmiy asoslangan tarzdi olib borish uchun uning qonuniyatlarini chuqur o‘rganish talab qilinadi. Bu qonuniyatlar vazifalarining muayyan rivojlanishi uchun sharoit yaratuvchi sabab va oqibat o‘rtasidagi muhim, zarur ichki aloqalarning ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi.

L.S Vigotskiyning ta’kidlashicha bolani maksimal darajadaga ijtimoiy mavjudod deb atash mumkin. Bolaning tashqi dunyoga har qanday, hatto eng oddiy ibtidoiy munosabati ham hamisha boshqa odamga munosabat orqali aks etgan bo‘ladi. Ko‘pgina faktlar, narsalar shandan dalolat beradiki, bola qo‘lidagi o‘yinchoq ko‘pincha kattalar bilan muomala vositasi bo‘ladi. Bolalar kattalardan yordam olish emas, balki muomalaga bo‘lgan ehtiyojini qondirish uchun ham o‘yinchoqqa murojaat qiladi. Anomal bolalar muomalasi ular faoliyatining o‘ziga hos turi bo‘lib, bunda boshqa bir odat narsa sifatida namoyon bo‘ladi. Bu faoliyatda muayyan mazmun (o‘qish, dars tayyorlash, model yasash, gaplashishi, sayrga chiqish) boshqa bolalar bilan muomala usuligina hisoblanadi. YOshlardagi muomala tengdoshlarini va o‘ziga bilishning muhim vositasi bo‘lib hizmat qiladi.

Anomal o‘quvchi shaxs bo‘lib etishishi uchun faoliyat turlari to‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lishi kerak. SHakllanayotgan shaxs faoliyatining asosiy turlari korreksion pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tarzda tashkil etilgan taqdirdagina tarbiyaviy jarayon vositalari bo‘la oladi.

YOrdamchi maktablarda turli faoliyatlar ichida o‘yin alohida ahamiyatgan ega. O‘yin jarayonida bola o‘z kuchlarini sinaydi va o‘zi yaratgan narsalarga mustaqil ravishda egalik qiladi. Anomal bolalarning o‘yin faoliyati maktabgacha bo‘lgan yoshda vujudga kelib, o‘z rivojlanishida ibtidoiy taqlib qilish shaklidan to murakkab rolli o‘yingacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tadi. Dastlab bolalar o‘yinlarida kattalarning peredmetlar bilan bo‘lgan faoliyatlarini aks ettirsalar keyichalik o‘zaro munosabatlarini, ijtimoiy yurish turish normalari va qoidalarini aks ettiradilar. Kuzg‘atishlarning ko‘rsatishicha o‘yin vaziyatlari bolalarningg hissiy idrokini boyitadi, qiziqishini oshirada, tasavvur, fikr yuritish faoliyatlarini rivojlantiradi va o‘zlarining istak va kayfiyatlarini muayyan talablarga bo‘ysundirishga o‘rgatadi.

O‘yinda ihtiyoriylik asosiy rol o‘ynaydi, mehnat esa, ko‘pincha majburiy harakter kasb etadi. O‘yinga kirishish bolalarning istaklariga bog‘liq bo‘ladi, mehnat faoliyati esa, burchga asoslanadi. Ammo hohish, ihtiyoriylik, istak bo‘lmagan mehnat bolaga og‘ir botadi. SHu mazmundagi o‘yin hma majburiy tus oladi. Anomal bolaga yoqmaydi. O‘yin yuzaki qaraganda, betashvish, engil tuyuladi. Aslida esa, o‘yin ijrochidan g‘ayrat, bardosh, uyushqoqlikni talab etadi. SHuni qayd etish kerakki, har qanday o‘yin tarbiya vositasi bo‘la olmaydi. O‘yin faoliyatiga pedagogik rahbarlik naomal bola e’tiborini asta-sekin, lekin tobora ko‘proq o‘yin o‘rnini egallaydigan mehnat sohasiga bosqiyama-bosqich qaratishni taqozo etadi.

Anomal bolalarning o‘qish faoliyati o‘ziga hosligi bilan ajralib turadi. O‘qish mehnatning eng murakkab turi - aqliy mehnatga asoslanadi. Anomal o‘quvchilarda bilimlarni, malaka va ko‘nikmalarni egallash o‘quv jarayonidagina emas, balki o‘yin va mehnat jarayonida ham ro‘y beradi. Anomal balalar mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tushunib etmaganliklari uchun ham ularda mehnatga salbiy munosabatlar ham shakllanadi. Amchi maktab o‘qituvchilari va tarbiyachilari bolalarning mehnat faoliyatlarini i to‘g‘ri tashkil eta olsalar, bu faoliyati tarbiyaning etakchi vositasi sifatida qo‘llanishai mumkin.