Maktabda matematika darslarini o’qitishda mental arifmetikaning ahamiyati

Maktabda matematika darslarini o’qitishda mental arifmetikaning ahamiyati


Z.A.Narimbetova - Toshkent viloyati Chirchiq davlat
pedagogika instituti o’qituvchisi
Z.M.Urinbayeva – Toshkent viloyati Chirchiq davlat
pedagogika instituti talabasi

This article is intended to support teachers in developing mental math strategies in their classrooms. It also explores background knowledge for teachers and fundamental facts in relation to mental math. A range of concrete, practical activities that will support pupils in their development of mental math strategies are also outlined.

Finally, a selection of engaging and enjoyable activities to consolidate learning and provide opportunities for pupils to master mental math facts is included.

Bu maqola o’qituvchilarga dars jarayonida mental arifmetika strategiyasini qo’llab, o’quvchilarning hisoblash tezliklarini rivojlantirib borishga yordam beradi. Mental arifmetikaga oid boshlang’ich va amaliy bilimlar bilan tanishtiradi. Shuningdek, mental arifmetika strategiyalarini o’quvchilarda rivojlantirishning aniq va amaliy usullari haqida qisqacha ma’lumotlar keltirilgan. Va nihoyat, bu maqola o’quvchilar uchun mental arifmetika o’rganish va taqdim qilishning oson va jozibali usullari haqidagi ma’lumotlarni ham o’z ichiga oladi.

Tayanch so’zlar: mental arifmetika, abakus, qo’shish, ayirish, , bo’lish, tajriba,
hisoblash, kalkulator, ko’paytirish.


Keywords: mental math, abacus, addition, substraction, multiply, divide,
computation, calculator, experience

Ma’lumki, faqat 5 % odamgina o’zini turli sohalarda ko’rsatib, hayotda o’zi xohlagan cho’qqilarga chiqa oladi. Qolgan 95 % odam o’z oldiga faqat maqsad qo’yadi, lekin hech qachon ularga yeta olmaydi. Bunga sabab, bu odamlar miyasining chap yarimshari o’ng yarimshariga nisbatan tezroq rivojlanadi. Mental arifmetika miyaning har ikkala yarimsharlari bir xilda rivojlanishiga imkon beradi. 2000 yil avval Yaponiyada paydo bo’lgan bu fandan ko’zlangan maqsad – hisob-kitob (abakuse) bo’yicha arifmetika hisoblash yordamida butun aqliy salohiyatni faollashtirishdir.[3] Mental arifmetika mayda motorika va aniq arifmetik harakatlar yordamida chap yarimsharni rivojlantirishga ko’mak beradi. O’ng yarimshar o’ng va chap qo’llarni ishlatish, “xayol” (tasavvur)dagi ish davomida harakatga keladi. Mashg’ulotlar samarasi o’laroq bolada faollik va tashabbuskorlik jihatlari o’sadi. Bola charchashdan to’xtaydi, maktabdagi darslarni oson o’zlashtiradi, ijodiy va texnik to’garaklarga qiziqish bilan qatnaydi, xorijiy tillarni tez o’rganadi. Bundan tashqari bolada mustaqillik, o’ziga ishonch va yetakchilik sifatlari shakllanadi. O’qib o’rganishning erta kechi bo’lmaydi, lekin tan olib aytish kerakki, mental arifmetika ko’proq 4-16 yosh oraligidagi bolalarga mos keladi. Bu vaqtda bolaning miyasi nisbatan qayishqoq va katta hajmdagi axborotni qayta ishlashga moyil bo’ladi.

Matematikani bilish nimani anglatadi? Bu qiyin savolga ko’pgina matematiklar biz maktabda o’rganganimizdek misollarning yechimini qog’ozda tasvirlash orqali javib berishadi. Lekin hisoblashning qiziqroq va hamma joyda qo’l keladigan usullari ham bor. Bu mental arifmetikadir. Mental arifmetika hech qanday qog’ozlarsiz miyada tez hisoblash qobiliyatidir. Bu keng ko’lamli jarayon bo’lib, tushunish va misollar yechishning hali sinalmagan va tajribaga asoslanmagan qismini ham o’z ichiga oladi.
Mental arifmetika birdaniga yoki individual tarzda o’rganiladigan hisoblashning usuli emas. U o’quvchining salohiyatiga qarab bir qancha vaqtni o’z ichiga oladi. Vaqt o’tgani, tajriba oshgani sari o’sib, rivojlanib to’laqonli yaxlit bir tizimga aylanadi.
Quyida mental matematika o’rgatishning 4 kaliti keltirib o’tilgan:

1. 
   Birinchi kalit – foyda, ya’ni o’quvchilarga mental arifmetikani o’rganishning muhimligi va foydali tomonlari, u 3 ta asosiy hisoblash usullarining biri ekanligi ko’rsatiladi. Buning uchun quyidagi 5 ta sabab keltirib o’tiladi:
   

1. 
   Mental arifmetika odatda, texnologiyaga qaraganda tezroq.
   
2. 
   Mental arifmetika kundalik hayotda, har qanday vaziyatda (ya’ni auditoriya yoki sinf xonasidantashqarida, qog’oz qalam yo’q bo’lganda ham) qo’l keladi. U yordamida har qanday murakkab hisoblashni ham turgan joyda, do’konlarda, ko’chada ham amalga oshirish mumkin.[1]
   
3. 
   Mental arifmetika kalkulator aniqlagan javobni tekshirish yoki baholash uchun ham qo’l keladi. Masalan restorandagi oxirgi hisob to’g’rimi yoki noto’g’riligini hech qanday hisoblash vositalarisiz tez va ishonchli aniqlash mumkin.[1]
   
4. 
   Mental arifmetikaning asosiy qo’l keladigan jarayonlaridan biri bu - test. Bilamizki, mamlakatimiz ta’lim tizimida, shuningdek test topshirish jarayonlrida kalkulator yoki boshqa hisoblash vositalaridan foydalanish taqiqlangan. Bu esa mental arifmetikani qay darajada muhimligini yana bir bor isbotlaydi.
   
5. 
   Va nihoyat, mental arifmetika o’quvchilarga matematikani tushunishga yordam beradi. Javobni yoddan aytgandan ko’ra miyada hisoblab topish o’quvchini matematika faniga bo’lgan qiziqishini yanada orttiradi.
   

2. 
   Ikkinchi kalit – strategiyalarni o’rgatish. Hech narsa o’z o’zidan bo’lib qolmagandek, mental arifmetikaning ham asosiy tushunchalari, hisoblash formulalari, usullari mavjud. Ularni tartib bilan izchillikda olib borish samarali natija beradi.