Мактаб номлари (йиллар) Намояндалари

X (икс) назариясига кўра, намунавий ёлланма ишга — табиатан ялқов бўлган киши, шу сабабли у тошпирилган ишдан бўйин товлашга уринади, унда иззатталаблик, масъулият сезиш, фаҳм- фаросат етишмайди. Бундай ҳолатда ходимни доимо мажбурлаш, назорат қилиш, жазолаш ва жарима солиш билан қўрқитиб туриш зарур.
У (игрик) назарияси биринчисига қарама-қарши: ёлланма ишчилар табиатан фаол, уларга ташаббускорлик ва уддабуронлик, ўз зиммасига масъулият олиш салоҳияти хосдир. Бундай ҳолда менежернинг вазифаси кишилар ўз мақсад ва манфаатларига ғоят мақбул тарзда эришадиган шарт-шароитни яратишдан иборат бўлган. Компаниянинг сиёсати ва истиқболи эса ходимларнинг хулқ-атворига асосланган ҳолда ташкил этилиши керак. Бу назарияга мувофиқ келувчи ишчини рағбатлантириш ва унга қулай муҳит яратиб беришгина кифоя қилади.
Албатга, ҳар иккала назария ҳам фақат назариядир. Амалиётда улар соф кўринишда учрамайди. Инсон мураккаб ва зиддиятли мавжудот. У ўзида ҳам биринчи, ҳам иккинчи моделлар сифатини мужассамлаштиради. Бошқаришнинг юксак санъат эканлиги ҳам ана шу икки жиҳатни уйғунлаштиришдир.
8. XX асрнинг 60—80-йилларида Ғарбда замонавий менежмент ривожлана бошланди. Ғарб назариётчилари бошқарувнинг ижтимоий тизимлар мактабини ташкил қилиш мақсадида:
• тизимли ёндошув асосларини ишлаб чиқишди;
• яхлит тизим билан унинг қисмлари муносабатлари масалаларини кўриб чиқишди;
• бир қанча ўзгарувчи омилларнинг бошқарувга таьсирини ўрганишди.
Бу мактаб намояндалари (америкалик Ч.Барнард, Г.Саймон) замонавий менежментда қуйидаги тўрт ёндошувни асослаб беради.
“Тизимли” ёки замонавий менежмент

№	Бошқаришга ёндашув турлари	Изоҳ
1	2	3
1.	Тизимли ёндошув	Тизим — бу бир-бири билан ўзаро боғланган қисмлар мажмуидир. Ҳар бир қисм яхлит тизимнинг ўзгаришига ўз ҳиссасини қўшади. Ташкилот — бу яхлит очиқ тизимдир. Унинг такдири ташқи ва ички муҳитга боғлиқ. Ташкилотни бошқаришга тизимли ёндошувда асосан унинг ички муҳитига (иқтисодий, илмий-техник, ихтимоий сиёсий), эътибор берилади.
2.	Вазиятли ёндошув	Гарчи тизимли ёндошувда яхлит ташкилот қандай қисмлардан ташкил топган деган саволга жавоб тополсак-да, бу ўринда қисмларнинг қайси бири муҳим, қайси бири иккинчи ёки учинчи даражали деган савол кўндаланг турмайди.
		Яхлитнинг қайси бир қисми ўта муҳим деган саволга вазиятли таҳлил жавоб беради. Бунда ташкилотнинг ички таркибидаги ўзгаришлар ташқи муҳитнинг таъсири билан боғлаб ўрганилади. Аммо турли даражадаги вазият турли даражадаги билимни талаб қилади
3.	Функционал ёндошув	Бошқарувга ташкилий механизмларнинг энг оқилона йўлларини ишлаб чиқиш имконини беради. Шу нуқтаи назардан бошқариш қуйидаги функцияларни бажаради: режалаштириш; ташкиллаштириш; раҳбарлик қилиш; мувофиқлаштириш; назорат қилиш ва ҳ.к.
4.	Миқдорли ёндошув	Бундай ёндошувда асосан: менежментнинг операцион принципига; қарор қабул қилиш назарияси принципларига; математик ёки илмий менежмент кабиларга эътибор қаратилади. Миқдорли ёндошувдаги бошқариш жараёнида нафақат математик; статистика, кибернетика, муҳандислик фанлари билан социалогия бирга руҳшунослик, тизимлар назарияси каби фанлардан ҳам кенг фойдаланилади.

Замонавий менежментнинг мақсади қарор қабул қилиш жараёнини электрон ҳисоблаш техникаси ҳамда энг янги математик усул ва воситаларни қўллаган ҳолда тадқиқ қилишдир. Тизимли менежмент қарорларнинг оқилоналигини таъминлашни ўз олдига вазифа қилиб қўяди.

9. Собиқ иттифоқнинг А.К.Гастев, П.М.Керженцев, В.Г.Афанасьев, Д.В.Гвишиани, С.Е.Каменицер, О.В.Козлова, Д.М.Крук, A.М.Омаров, Г.X.Попов каби олимлари мененжмент назариясини ривожлантиришга ўзларининг салмоқли ҳиссаларини қўшганлар. Собиқ итгифоқда меҳнатни илмий ташкил қилиш ва бошқариш соҳасини илмий тадқиқ қилиш 1920 йилларда бошланган. Ўша йиллари Марказий меҳнат институти ММИ ташкил этилиб, меҳнатни илмий ташкил қилиш бўйича қатор конференциялар ўтказилди. Махсус журналлар чоп этилиши йўлга қўйилди. Уқув юртларида “Меҳнатни илмий ташкил қилиш” фани ўқитила бошланди.
A.К.Гастев (1882—1941) ўзининг “Қандай ишлаш керак?”, “Меҳнатни нормалаш ва ташкил қилиш” каби қатор асарларини чоп эттирди. Марказий меҳнат институти (ММИ)нинг ташкилотчиси ҳам Гастев бўлган. ММИ ва Гастевнинг илмий ишланмалари негизида меҳнатни илмий асосида ташкил қилиш борасида қатор муваффақиятларга эришилган.
Чунончи, меҳнатни илмий асосда ташкил қилиш бўйича ўқитиш ва ходимларнинг малакасини ошириш тизими яратилган бўлиб, бу илғор тажриба чет давлатларда ҳам оммалашган.
П.М.Керженцев (1881—1940) ҳам бошқариш бўйича қатор асарлар чоп эттирган. Булар қаторига “Меҳнатни илмий ташкил этиш”, “Бошқаришни ташкил қилиш принциплари”, “Вақт учун кураш” кабилар киради. Улар бошқариш бўйича дарсликларни ёзишда асос қилиб олинди. 1920 йилнинг бошларида Керженцев ташаббуси билан “Вақт” лигаси ташкил этилди. Лига ўз эътиборини:
• меҳнатни ташкил қилишда тартибсизликларнинг ниҳоятда кўплигига;
• беҳуда ишларга вақтнинг кўп сарфланаётганлигига;
• бошқарув тизимида функцияларнинг нооқилона тақсимоти кабиларга қаратди ва уларни бартараф этиш йўлларини ишлаб чикди.
1950 йилларнинг охиридан бошлаб бошқариш назариясининг ривожланиши янада кучайди. Шу йилларда меҳнатни илмий текшириш институти, бошқариш ва норматив бўйича марказий илмий-тадқиқот институтлари ташкил этилди.
Мамлакатнинг етакчи олий ўқув юртларида (МДУ, ММИ, КХХН, МХХН, ТХХИ ва бошқалар) “Меҳнатни илмий ташкил қилиш”, “Бошқариш” кафедралари, факультетлари ташкил этилиб, улар бўйича махсус фанлар ўқитила бошланди.
Россияда ҳозирча ягона, Москва бошқарув институти ташкил қилинган бўлиб, у корхона ёки тармоқ фаолиятининг бошқарув томонини такомиллаштириш масалалари бўйича директорлар маслаҳатчилари деб юритиладиган бошқаришни ташкил қилиш бўйича мутахассисларни тайёрлайди.
10. Менежмент фани бошқариш тўғрисидаги билимлар мажмуидир. У ижтимоий, иқтисодий, социал, ҳуқуқий, кибернетика ва бошқа фанлар билан алоқадордир.
Менежмент, даставвал иқтисодий назария билан яқиндан боғликдир. У иқтисодий қонунларни билиб олишга ва уларга мос равишда бошқариш жараёнида иқтисодий методларни қўллаб, ҳар бир ходимга ва жамоага таъсир кўрсатишга асосланади. Менежмент макроиқтисодиёт, микроиқтисодиёт, статистика, истиқболни белгилаш, меҳнат иқтисодиёти кабилар билан чамбарчас боғлиқдир.
Менежмент билан юридик фан қуйидаги ҳолларда намоён бўлади. Юридик фан бошқарув фаолияти қандай доирада амалга оширилиши лозимлигини, ҳуқуқий нормаларни қандай қўллаш ҳамда хўжалик юритиш жараёнида бошқарув органлари, раҳбарлар ва айрим кишиларнинг меъёрий ҳужжатлардан, қонунлардан фойдалани-шини белгилаб беради.
Социология, психология ва меҳнат физиологияси бошқарув муаммоларини ишлаб чиқишда жуда катта рол ўйнайди.
Менежмент фани бошқаришнинг умумий қонуниятларини, бошқарув қарорларини қабул қилиш учун зарур бўлган ахборотларни идрок қилиш ва қайта ишлаш жараёнларини ўрганувчи кибернетика фани билан узвий боғлангандир. Кибернетика ютуқлари:
• бошқарувдаги ахборот тизимини такомиллаштиришга;
• бошқариш жараёнини компъютерлаштиришга;
• автоматлаштирилган бошқарув тизимини яратшига кенг йўл очиб беради.
Қайд қилинган алоқадор фанларни мукаммал ўрганиш бошқаришнинг сир-асрорларини чуқур англаш ва уларни самарали қўллашга имкон беради
11. Менежмент —бу инглизча сўз бўлиб, инглиз тилининг Оксфорд луғатида берилган таърифга биноан у:
• бошқарув ҳокимияти ва санъати;
• ресурсларни бошқариш бўйича алоҳида моҳирлик ва маъмурий кўникмалар тушунилади.
Бошқача сўз билан айтганда, менежмент — бу бошқарув, яъни ресурсларни, одамларни бошқариш, самарали фаолият олиб бориш ва фойда олишни билиш, уни кўпайтириш жараёнидир. Шу нуқтаи назардан бошқарув — бу ўзига хос юксак саънат ва маҳоратни талаб қилувчи танлов, шу танлов асосида қарор қабул қилиш ва унинг бажарилишини назорат қилишдир.