Makroiqtisodiyotga kirish Reja

Davlatning doiraviy aylanish modelidagi o`rni 
Resurslar hamda tovarlar va xizmatlar oqimi jami taklifni, daromadlar va 
xarajatlar oqimi jami talabni ko`rsatadi. Davlat ishtiroki mavjud bo`lmagan yopiq 
iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning o`zaro teng bo`lishi firmalarnining yalpi 
sotuvi, yoki yalpi ishlab chiqarishi hajmi uy xo`jaliklarining yalpi daromadlari, yoki 
yalpi daromadlariga teng bo`lishi shaklida namoyon bo`ladi. 
Bu ko`rsatkichlar o`rtasidagi tenglikning buzilishi ishlab chiqarishning pasayishi, 
inflyatsiya va ishsizlik darajalarining ko`tarilib ketishiga sabab bo`ladi. Davlat 
aralashuvi mavjud bo`lgan iqtisodiyotda bu model ancha murakkab ko`rinish oladi.
Ресурслар бозори 
Уй хўжалиги 
Корхоналар
Товар ва хизматлар бозори 
Давлат 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 

---

3-chizma. “Resurslar-tovarlar va xizmatlar” hamda “daromadlar – xarajatlar”ning 
davlat aralashuvi mavjud iqtisodiyotdagi doiraviy aylanishi modeli. 
Bunda: 
1.
Er, mehnat, kapital. 
a.
Iste`mol xarajatlari. 
2.
Resurslar. 
b.
Sotishdan 
tushgan 
daromad. 
3.
Tovar va xizmatlar. 
c.
Resurs xarajatlari. 
4.
Tovar va xizmatlar. 
d.
Soliqlar. 
5.
Resurslar. 
e.
Soliqlar. 
6.
Tovar va xizmatlar
f.
Xarajatlar. 
7.
Transfertlar. 
g.
Xarajatlar. 
8.
Pul daromadlar (ish haqi, renta, 
foiz, foyda) 
h.
Subsidiyalar. 
Bunday iqtisodiyotda resurslar - tovarlar va xizmatlar, daromadlar- xarajatlarning 
uzluksiz harakati ham bozor mexanizmlari orqali, ham davlat aralashuvi bilan 
ta`minlanadi. Bunda hukumat ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilarning harakatini 
bevosita boshqarmaydi, balki resurslar va tovarlar bozorlarida qatnashish orqali 
ularning iqtisodiy faoliyatiga qulay sharoitlar yaratadi. Davlat korxonalar va uy 
xo`jaliklarini soliqqa tortish bilan birga korxonalarga subsidiyalar berish, aholiga 
transfert to`lash orqali ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va xaridga qodir 
talablariga ta`sir etadi. Ayni paytda davlat resurslar bozoridan hamda tovarlar va 
xizmatlar bozorida sotib oluvchi sifatida ishtirok etadi. Davlat o`z ishtiroki bilan 
firmalarning ishlab chiqarish hajmlari va uy xo`jaliklarining tovarlar va xizmatlar 
xarid qilish miqdolari to`g’risidagi qarorlari o`zaro mos kelmagan hollarda ro`y 
beradigan iqtisodiy tebranishlarni tartibga solib turadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida 
doiraviy oqimlar modeli yanada murakkablashadi. endi unda to`rtinchi makroiqtisodiy 
sub`ekt - tashqi dunyo ham paydo bo`ladi. CHet el investitsiyalarinig kiritilishi va 
xorijga investitsiya qilish, eksport va import operatsiyalari shu jumladan moliyaviy 
bozor orqali jamg’armalarning investitsiyalarga oqib o`tishi va moliyaviy 
mablag’larning qayta taqsimlanishini e`tiborga olsak ko`rib o`tilgan model mukammal 
emasligiga iqror bo`lamiz. Ammo shu ko`rinishda ham bu model makroiqtisodiy 
jarayonlarni yaxlit holda tasavvur qilishga imkon beradi. Doiraviy oqimlar modelidan
chiqariladigan xulosa shuki, davlat, firmalar, uy xo`jaliklari va tashqi dunyoning yalpi 
xarajatlari yalpi ishlab chiqarish hajmiga teng bo`lishi resurslar, tovarlar va xizmatlar 
oqimlari (ya`ni real oqim) bilan daromadlar va xarajatlar oqimlari ( ya`ni pul 
oqimlari) o`zaro teng bo`lishining asosiy shartidir YAlpi xarajatlar hajmining oshishi 
ishlab chiqarish hajmlari va ish bilan bandlilik darajasining o`sishiga olib keladi . Bu 
esa o`z navbatida yalpi daromadlarning oshishiga sabab bo`ladi. Kattaroq hajmdagi 
yalpi daromadlar unga mos hajmdagi yalpi xarajatlarni belgilab beradi. Sabab oqibat 
bog’lanishlari o`rin almashishi tufayli doiraviy oqimlar modeli doiraviy aylanish 

---

ko`rinishini oladi. Iqtisodiyot barqaror rivojlanib borishi uchun yalpi xarajatlar 
to`xtovsiz o`sib borishi shart. Bu vazifa byudjet-soliq siyosati vositalari bo`lgan 
soliqlarni hamda davlat xarajatlarini o`zgartirish hamda pul-kredit siyosati vositalari 
yordamida mul massasini o`zgartirish orqali bajariladi.
Hukumat (yoki davlat) iqtisodiyotning eng kuchli ta`sir etuvchi elementlaridan 
bo`lib, rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy tizimning boshqa elementlari 
bilan asosan uch yo`l bilan bog’langan: 
-
soliqlar orqali; 
-
davlat xaridlari orqali; 
-
davlat qarzlari orqali. 
Qoloq iqtisodiyotda davlatning doiraviy aylanishda ahamiyati, mavqei juda katta 
bo`lib, unga ancha narsa bog’liq bo`ladi. U orqali O`tadigan oqimlar nisbatan juda katta 
bo`ladi. Hukumat uy xo`jaliklari bilan soliq hamda transfert to`lovlari orqali 
bog’langan. Aholi o`z daromadlarining bir qismini davlatga ajratadi, bu soliq 
hisoblanadi. Hukumat o`z navbatida davlat byudjetidan aholiga xilma-xil ijtimoiy 
yordamlar ko`rsatadi (nafaqa, stipendiya, posobiya). Bularni transfert to`lovlari 
deyiladi. Sof soliqlar deganda, butun soliqlardan davlatning aholiga qaytariladigan 
transfert to`lovlarini ayirib, qolgan qoldiqqa aytiladi. 
Hukumat moliya bozorlari bilan davlat qarzi orqali bog’langan. Agar byudjet 
defitsitli bo`lsa, Hukumat aholidan, firmalardan moliya bozori orqali qarz oladi. Agar 
byudjet ijobiy sal’doga ega bo`lsa, hukumat aholiga, korxonalarga, moliya bozori orqali 
o`z qarzlarini qaytaradi. SHuning uchun oqim ikki tomonlama xarakterga ega. Hayotda 
ikkala tomondan ham oqib turadi. 
Hukumat mahsulot bozorlari bilan davlat xaridlari orqali bog’langan. Hukumat 
o`z oldiga qo`yilgan vazifalarni bajarish uchun unga moddiy resurslar kerak. Bularni u 
byudjet hisobidan mahsulot bozoridan xarid qiladi. Hukumat firmalar bilan dotatsiya 
yoki subsidiya orqali bog’langan bo`ladi. qoloq iqtisodiyotda hukumat bilan firmalar 
o`rtasidagi oqim kattaligi bilan farq qiladi. 
Hukumat davlat sektoriga ega bo`lganligi uchun, u resurslar bozori bilan ham 
aloqa qilib turadi. 
Aholining iste`mol bozorida pulini ishlatmaydigan qismi - bu, 
a) sof soliqlar, ular davlat ixtiyoriga kelib tushadi va 
b) moliya bozoriga ishlatiladigan jamg’armalardir. Bular mahsulot va daromadlar 
doiraviy oborotidan «oqib ketuvchi» (utechka) deyiladi. «Utechka» va iste`molga 
ketadigan xarajatlar milliy daromadga barobar bo`ladi. 
Bundan tashqari, oila xarajatlari bo`lmagan 2 tur tovar va xizmatlarga 
qilinadigan xarajatlar bor. Bular investitsiya va davlat xaridlaridir. Bu oqimlar doiraviy 
oborotga qilinadigan «in`ektsiya» lar deyiladi. Iste`molga qilinadigan butun xarajatlar 
va «in`ektsiya» doim milliy daromadga teng. 
Milliy iste`mol barobar mahsulot iste`moli xarajarlari plyus investitsiya xarajati plyus 
davlat xaridi.
Bu nisbat iqtisodiy tizim muvozanat holatda bo`lganda ham muvozanat 
buzilganda ham to`g’ridir. 
Davlat doiraviy aylanishga 3 xil yo`l bilan ta`sir qiladi:
a) soliqlarni manipulyatsiya qilib (bevosita ta`sir);

---

 b) davlat xaridlarini ko`paytirish yoki kamaytirish yo`li bilan (bevosita ta`sir); 
v) pul miqdorini o`zgartirish orqali (bilvosita ta`sir).