"makroiqtisodiyot"

3. Resurslar, tovarlar (va xizmatlar), daromadlarning makroiqtisodiy 
doiraviy aylanishi 
Tovarlar  aylanmasida  iqtisodiyot  ikki  sektorga  bo’linadi:  uy  xo’jaliklari  va 
firmalar. Uy xo’jaliklari o’z resurslarini (ishchi kuchi, kapital va erni) firmalarga 
sotib  daromad  oladilar  va  bu  daromadlarini  firmalardan  tovarlar  va  xizmatlar 

---

11 
 
olishga ishlatadilar. Firmalar o’zlarining tovar va xizmatlarini sotib undan tushgan 
daromadni uy xo’jaliklaridan resurslarni sotib olishga ishlatadilar. 
Quyida  keltirilgan  1-chizmadan  ko’rinib  turibdiki,  xaqiqatdan  ham  nima 
iste’mol  qilish  kerak,  demak,  nima  ishlab  chiqarish  kerak,  degan  masalani  uy 
xo’jaliklari  hal  qiladi.  Uy  xo’jaliklarining  bunday  qarori,  firmalarning  ishlab 
chiqarish  rejalarini  tuzish  uchun  asos  bo’lishi  kerak.  Firmalar,  o’z  navbatida, 
noyob resurslardan foydalanish qarorlarini bir-biri bilan muvofiqlashtirishi lozim. 
Nihoyat,  uy  xo’jaliklari  iste’mol  qilish  uchun  rejalashtirgan  ne’matlarni  olishlari 
kerak,  ya’ni  ular  iste’mol  qilish  bo’yicha  qarorlarini  bir-biri  bilan  moslashtirishi 
kerak bo’ladi.  
Bozor  tizimida  muvofiqlashtirish  masalalarini  ikkita  bozor  hal  qiladi:  ishlab 
chiqarish resurslari bozori va iste’mol ne’matlari bozori. 
Talab  va  taklif  modeli  tadbirkorlar  sektori  bilan  uy  xo’jaliklari  sektori 
o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tushuntirishga xizmat qiladi. Agar bu ikki sektor 
tovarlar  bozorida  oldi-sotdi  bo’yicha  o’zaro  munosabatda  bo’lsa,  talab  va  taklif 
modeli  tovar  narxini  va  sotiladigan  tovar  hajmini  aniqlaydi.  Agar  ular  resurslar 
bozorida  oldi-sotdi  bo’yicha  o’zaro  munosabatda  bo’lsalar  model  sotiladigan 
resurslar narxini va miqdorini aniqlaydi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1 chizma. Sof bozor iqtisodiyoti sharoiti “resurslar - mahsulotlar” va 
“daromadlar – xarajatlar”ning doiraviy aylanishi modeli. 
Pul daromadlari (ish haqi, 
renta, foiz, foyda) 
Ресурслар бозори 
Uy xo’jaliklari 
Firmalar 
Tovarlar va xizmatlar bozori 
Resurslarga 
xarajatlar 
Daromadlar 
Istemol xarajatlari 
Resurslar 
Yer, mehnat 
va kapital 
Tovarlar va 
xizmatlar 
Tovarlar va 
xizmatlar 

---

12 
 
Har bir bozor o’zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub’ektiga ega: sotuvchilar 
va  xaridorlar.  Bozorda  qabul  qilinadigan  qarorlarning  muvofiqligi  har  bir 
ne’matning muvozanat narxi va muvozanat miqdori bilan ta’minlanadi. Narx talab 
va taklif munosabatlari natijasi sifatida, uy xo’jaliklari va firmalar tomonidan qabul 
qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish uchun muhim axborot bo’lib hisoblanadi. 
Bunday  axborot  bir  vaqtning  o’zida  jamiyatdagi  noyob  ne’matlarni  taqsimlash 
muammosini  echish  uchun  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Masalan,  non  narxining 
oshishi - xaridorlar uchun nonni iste’mol qilishni cheklash to’g’risida signal bo’lsa, 
firmalar  uchun  nonni  ishlab  chiqarishni  oshirish  va  non  bozoridagi  muvozanatni 
tiklash to’g’risida muhim axborot bo’lib xizmat qiladi. 
Narxlar  noyob  resurslarni  ratsional  taqsimlashni  ta’minlaydi,  ne’matlarni 
ratsional iste’mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx er, kapital va 
resurslar  egalarining  daromadini  aniqlaydi.  Bozor  tizimida  muvofiqlashtirish 
masalasini  bozor hal  qiladi.  Muvofiqlashtirish  masalasi bilan bog’liq xarajatlarga 
transaktsion xarajatlar deyiladi.  
Bozor  muvofiqlashtirishdan  tashqari  ishlab  chiqaruvchilar  va  iste’molchilar 
qarorlarini  vaqt  bo’yicha  tartiblashtiradi.  Bu  kelajakdagi  ne’matlar  (fyuchers) 
bozorining vujudga kelishi bilan bog’liqdir. Kelajakdagi ne’matlarning oldi-sotdisi, 
ularning narxlari to’g’risida tasavvurga ega bo’lishga, ularning kelajakda nisbatan 
noyobligi  to’g’risida  axborot  beradi.  Iste’molchilar  va  ishlab  chiqaruvchilar 
bunday  narx  axborotlariga  ko’ra,  o’zlarining  joriy  xo’jalik  rejalarini  qayta  ko’rib 
chiqadilar va o’zlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga soladilar. 
  Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlab chiqarish 
umumiy jarayonini resurslar, tovar va xizmatlar, daromadlar hamda xarajatlarning 
doiraviy  oqimi  modeli    ko’rinishida  tasavvur  qilish  mumkin.  Bu  sodda  model 
makroiqtisodiy tahlil asosini tashkil etadi.  Faqat xususiy mulkka tayangan ( ya’ni 
davlat  ishtiroki  mavjud  bo’lmagan)  yopiq  iqtisodiyotda  bunday  doiraviy  oqimi  
firmalar va uy xo’jaliklari o’rtasida amalga oshiriladi (1-chizma). 
Uy  xo’jaliklari  ishlab  chiqarish  uchun  zarur  bo’lgan  barcha  iqtisodiy 
resurslarni resurslar bozoriga etkazib beradilar, korxonalar esa bu resurslarni sotib 
olib  turli  xil  mahsulotlarga,  xizmatlarga  aylantiradilar,  so’ngra  esa  ularni  tayyor 
mahsulotlar  va  xizmatlar  bozoriga  etkazib  beradilar.  Ayni  paytda  “resurslar  - 
tovarlar  va  xizmatlar”  oqimiga  qarama  qarshi  yo’nalishda    “daromadlar  - 
xarajatlar”ning ham doiraviy oqimi amalga oshiriladi. Ya’ni, uy xo’jaliklari o’zlari 
etkazib bergan iqtisodiy resurslar evaziga daromad oladi hamda ularni tovarlar va 
xizmatlar  iste’mol  qilish  uchun  sarflaydilar  yoki  aksincha  korxonalar  resurslar 
uchun sarf-xarajatlar qiladilar hamda tayyor mahsulotlarni sotish evaziga daromad 
oladilar. 
 

---

13 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-chizma.  “Resurslar-tovarlar  va  xizmatlar”  hamda    “daromadlar  – 
xarajatlar”ning  davlat  aralashuvi  mavjud  iqtisodiyotdagi  doiraviy    aylanishi 
modeli. 
Resurslar  hamda  tovarlar  va  xizmatlar  oqimi  jami  taklifni,  daromadlar  va 
xarajatlar oqimi jami talabni ko’rsatadi.  Davlat ishtiroki mavjud bo’lmagan yopiq 
iqtisodiyotda    yalpi  talab  va  yalpi  taklifning  o’zaro  teng  bo’lishi  firmalarnining 
yalpi  sotuvi,  yoki  yalpi  ishlab  chiqarishi  hajmi  uy  xo’jaliklarining  yalpi 
daromadlari, yoki yalpi daromadlariga teng bo’lishi shaklida namoyon bo’ladi. Bu 
ko’rsatkichlar  o’rtasidagi  tenglikning  buzilishi  ishlab  chiqarishning  pasayishi, 
inflyatsiya  va  ishsizlik  darajalarining  ko’tarilib  ketishiga  sabab  bo’ladi.  Davlat 
aralashuvi  mavjud  bo’lgan  iqtisodiyotda  bu  model  ancha  murakkab    ko’rinish 
oladi.Bunda: 
1-Er, mehnat, kapital. 
9-Iste’mol xarajatlari. 
2-Resurslar. 
10-Sotishdan tushgan daromad. 
3-Tovar va xizmatlar. 
11-Resurs xarajatlari. 
4-Tovar va xizmatlar. 
12-Soliqlar. 
5-Resurslar. 
13-Soliqlar. 
6-Tovar va xizmatlar  
14-Xarajatlar. 
7-Transfertlar. 
15-Xarajatlar. 
8-Pul daromadlar (ish haqi, renta, 
foiz, foyda) 
16-Subsidiyalar. 
Bunday  iqtisodiyotda  resurslar  -  tovarlar  va  xizmatlar,  daromadlar-
xarajatlarning  uzluksiz  harakati  ham  bozor  mexanizmlari  orqali,  ham  davlat 
aralashuvi  bilan  ta’minlanadi.  Bunda  hukumat  ishlab  chiqaruvchilar  va 
iste’molchilarning  harakatini  bevosita  boshqarmaydi,  balki  resurslar  va  tovarlar 
bozorlarida  qatnashish  orqali  ularning  iqtisodiy  faoliyatiga  qulay  sharoitlar 
Ресурслар бозори 
Уй хўжалиги 
Корхоналар  
Товар ва хизматлар бозори 
Давлат 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 

---

14 
 
yaratadi.  Davlat  korxonalar  va  uy  xo’jaliklarini  soliqqa  tortish  bilan  birga 
korxonalarga subsidiyalar berish,  aholiga transfert to’lash  orqali ularning ishlab 
chiqarish imkoniyatlari va xaridga qodir talablariga ta’sir etadi. Ayni paytda davlat 
resurslar  bozoridan  hamda  tovarlar  va  xizmatlar  bozorida  sotib  oluvchi  sifatida 
ishtirok etadi. Davlat o’z ishtiroki bilan firmalarning ishlab chiqarish hajmlari va 
uy  xo’jaliklarining  tovarlar  va  xizmatlar  xarid  qilish  miqdolari  to’g’risidagi 
qarorlari  o’zaro  mos  kelmagan    hollarda  ro’y  beradigan  iqtisodiy  tebranishlarni 
tartibga solib turadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida doiraviy oqimlar modeli yanada 
murakkablashadi. Endi unda to’rtinchi makroiqtisodiy sub’ekt- tashqi dunyo ham 
paydo  bo’ladi.  Chet  el  investitsiyalarinig  kiritilishi  va  xorijga  investitsiya  qilish,  
eksport  va  import  operatsiyalari  shu  jumladan  moliyaviy  bozor  orqali 
jamg’armalarning investitsiyalarga oqib o’tishi va moliyaviy mablag’larning qayta 
taqsimlanishini e’tiborga olsak ko’rib o’tilgan model mukammal emasligiga iqror 
bo’lamiz. Ammo shu ko’rinishda ham bu model makroiqtisodiy jarayonlarni yaxlit 
holda tasavvur qilishga imkon beradi. Doiraviy oqimlar modelidan  chiqariladigan 
xulosa shuki, davlat, firmalar, uy xo’jaliklari  va tashqi dunyoning yalpi xarajatlari 
yalpi  ishlab  chiqarish  hajmiga  teng  bo’lishi  resurslar,  tovarlar  va  xizmatlar 
oqimlari  (ya’ni  real  oqim)    bilan    daromadlar  va  xarajatlar  oqimlari  (  ya’ni  pul 
oqimlari)    o’zaro  teng  bo’lishining  asosiy  shartidir    Yalpi  xarajatlar  hajmining 
oshishi ishlab chiqarish hajmlari va  ish bilan bandlilik darajasining  o’sishiga olib 
keladi  .  Bu  esa  o’z  navbatida  yalpi  daromadlarning  oshishiga  sabab  bo’ladi. 
Kattaroq hajmdagi yalpi daromadlar unga mos hajmdagi yalpi xarajatlarni belgilab 
beradi.    Sabab  oqibat  bog’lanishlari  o’rin  almashishi  tufayli  doiraviy  oqimlar 
modeli doiraviy aylanish ko’rinishini oladi. Iqtisodiyot barqaror   rivojlanib borishi 
uchun  yalpi    xarajatlar  to’xtovsiz  o’sib  borishi  shart.  Bu    vazifa    byudjet-soliq 
siyosati vositalari bo’lgan soliqlarni hamda davlat xarajatlarini o’zgartirish hamda 
pul-kredit  siyosati  vositalari  yordamida  mul  massasini    o’zgartirish    orqali 
bajariladi.