|
Ijodiy halokat jaroyani
Iqtisodchi Joseb Shumpeter o`zining 1942-yildagi kitobida kapitalizm,
sotsializm va demokratiyaga iqtisodiy o`sishni ijobiy jarayon deb yondashgan edi.
Tadqiqotlarga ko`ra Shumpeter yangi g`oya asosida mahsulot ishlab chiqarishni
tarфqqiyotning asosiy kuchi deb hisoblaydi va ishlab chiqarishning yangi usuli
deb eski mahsulot va boshqa yangiliklarni nazarda tutadi. Qachonki firma
tadbirkori bozorga kirsa monopoliya kuchining baэzi darajalari ustidan
yangiliklarga ega bo`ladi. Asli tadbirkorni monopoliya foyda olishga undaydi.
Yangi korxonaning istemolchilar uchun kengaytirilgan qarorlar yaxshi ammo u
kuchliroq bilan raqobatlasha olmasligi mumkin bu esa ishlab chiqaruvchi uchun
24
Tadqiqotlar samarasiga bag’ishlangan empiric adabiyotlar uchun, qarang Zvi Griliches, “The Search for R&D
Spillovers,” Scandinavian Journal of Economics 94 (1991): 29–47.
184
yomondir. Yangi mahsulot eskisiga ko`ra yetarlicha yaxshi bo`lsa biznes yaxshi
darajada davom etadi. Vaqt o`tishi bilan jarayonni yangilash davom etmoqda.
Ishlab chiqarilgan mahsulotni yuqori sifatidan huzurlanish bu innovatsiyadan
keyingi avlod uchun ham bahramand bo`lishini ta’minlaydi.
Shumpeterning tarix haqidagi tezislari texnologik taraqqiyotda yutuvchilar
ham yutqazuvchilar ham borligini ta’kidlaydi. Misol uchun XIX asrda Angliyada
juda muhim yangilik to`qimachilik mahsulotlaridan foydalanishda malakasiz
ishchilarga qaraganda mashina ixtiro qilib ishlab chiqilganligini aytishimiz
mumkin. Bu texnologik taqqiyot o`zlariga arzonroq kiyim tikadigan istemolchilar
uchun yaxshi edi. Shu bilan birga Angliyada trikotaj to`quvchilari yangi
texnologiyalar bilan taxdid qilinib ishchi o`rinlari yo`qotildi. Bunga javoban
Luddites zo`ravonlik qo`zg`oloni ko`tarib to`quv dastgoxi jun va paxta tegirmonda
ishlatiladigan uy dastgoxlari yaratildi. “bugungi kunda Luddetsi atamasi”
texnologiyaga qarshi kishini nazarda tutadi.
So`nggi ijodiy qirg`inga misol chakana savdoda Wal-martni o`z ichiga
oladi. Garchi chakana savdo aslida statik faoliyat tuyulishi mumkin. So`nggi o`n
yillar mobaynida chakana savdoga nisbatan kam harajat istemolchilarga
investitsiya marketingini boshqarish orqali bunday tovarlarni Wal-mart uslubida
topdi. Bu o`zgarishlar pastki narxlarda tovarlarni sotib olish mumkin va
istemolchilar shuningdek aksyadorlar uning rentabelligiga jalb qilingan. Lekin
kichik do`konlar raqobat uchun halokatlar qurbonlari bo`lishgan Luttites o`z ish
o`rinlarini saqlab qolishi uchun Britaniya hukumati tomonidan tarqalgan yangi
to`qimachilik texnologiylar tarqalishini cheklab qo`ygan. Bu o`rinda parlament
Luttitesni tartibsizligini bostirish uchun qo`shinlar yubordi. Xuddi shu tarzda
so`nggi yillarda mahalliy chakana bilan kirib kelgan Wal-mart bozorlardan
foydalanish uchun yer muammolarini to`xtatish zarur bo`lgan. Texnologik
taraqqiyot ularning ham ishiga barham bergan. Yevropada, ko`proq AQSHda
185
Wal-mart natijasida chakana savdodan mahnat unumdorligini o`sishi ancha past
edi.
25
Shumpeter nigohi bilan qaraganda kapitalistik iqtisodiyot ishlari bir masala
sifatida iqtisodiy tarixda qoldi. Bundan tashqari iqtisodiy o`sish nazariyasini
ruhlantirdi. Birinchi marta endogen o`sish nazariyasini Shumpeter g`oyalariga
asoslangan holda Flip Agion va Peter Hoiwt texnologik taraqqiyot modellashtirish
tomonidan ijodiy halokatni bir jarayon sifatida talqin qildi.
26
Uzoq muddatli iqtisodiy o`sish bir mamlakat fuqorolarining iqtisodiy
faravonligining yagona va eng muhim mezonidir. Makroiqtisodchilar o`rgangan
har bir narsa ishsizlik, inflatsiya, savdo kamomadi taqqoslangan.
Yaxshiyamki iqtisodchilar iqtisodiy boshqarish kuchlarini o`sishidan xabardor.
Solou o`sish modeli va oliy endogen o`sish modellari qanday tejash, aholini
o`sishini va texnologik taraqqiyot ko`rsatish darajasi va millatning hayot standarti
o`sishini beligilashda hamkorlik qilib kelmoqda. Bu nazariyalar iqtisodiyot
muvaffaqiyatlariga erishib tez suratlarda o`sishni taminlamasligi mumkin, ammo
ular juda ko`p ma’lumaot berish va intellekt salohiyatga erishish, mustahkam
poydevor taminlash, uzoq muddatli iqtisodiy o`sishni ta’minlashga qaratilgan
davlat siyosati haqida ko`p munozaralar beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
