Makroiqtisodiyot o`quv-uslubiy majmua

8.2-jadval
O`zbekiston Respublikasida soliqlar tizimi tarkibi

Umumdavlat soliqlari.	Mahalliy soliqlar va yig`imlar
Yuridik shaxslar daromadiga (foydasiga) soliq. Jismoniy shaxslar daromadiga soliq. Qo`shilgan qiymat solig`i. Aksiz solig`i. Yer osti boyliklaridan foydalanish solig`i. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. Bojxona boji. Davlat boji. Boshqa Boshqa to`lovlar.	Mol-mulk solig`i. Yer solig`i. Yagona soliq. Obodonlashtirish va infiratuzilmani rivojlantirish solig‘i Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 6. Boshqa to`lovlar.

Soliqlarni ob‘ekti va iqtisodiy mohiyati bo`yicha guruhlanadi. Soliqlarni guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta‘sirlarni o`rganishning ilmiy va amaliy uslubidir.
Soliqlar soliqqa tortish ob‘ektiga karab to`rt guruhga bulinadi:
-oborotdan olinadigan soliqlar;
-daromaddan olinadigan soliqlar;
-mol-mulk kiymatidan olinadigan soliqlar; -yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.
Oborotdan olinadigan soliqlarga qo‘shilgan qiymat solig`i, aksiz solig`i, bojxona va yer osti boyliklari kiymatidan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylanma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo`yicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki maxsulotlarni yuklab yuborgan kiymat bilan ulchanadi Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.
Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadiga (foydasiga), jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, savdo tashkilotlarining yalpi daromadidan soliqlar i kiradi. Bu guruh soliqlarga ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i ham kiradi.
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig`i, ekologiya, avtomobil mashinalarini qayta sotish solig`i va boshqalar kiradi.
Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishlok xo`jalik tovar ishlab chikaruvchilarning yagona yer solig`i va yuridik (noqishloqxo`jalik) va jismoniy shaaxslarning yer soliqlari kiradi.
Iqtisodiy mohiyatiga karab soliqlar egri va to`g`ri soliqlarga yoki bevosita va bilvosta bulinadi.
To`g`ri soliqlarni bevosita soliq to`lovchilarning o`zi tulaydi, ya‘ni soliqni huquqiy to`lovchisi ham, hakikiy to`lovchisi ham bitta shaxs bo`ladi. TO`gri soliq yukini boshqalarga ortish Holati bu yerda bO`lmaydi. Bu soliqlarga hamma daromaddan tulanadigan va barcha mulk soliqlar i kiradi.
Egri soliqlarni huquqiy to`lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab yuboruvchilardir (xizmat ko`rsatuvchilardir). Lekin soliq og`irligini haqiqatdan ham budjetga to`lovchilari tovar (ish, xizmat) ni iste‘mol qiluvchilardir, ya‘ni xakikiy soliq to`lovchilar bu yerda yashiringan. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) kiymati ustiga ustama ravishda qo`yiladi.
Bu soliqlarning ijobiy tomoni mamlakatda ishlab chikarilgan tovarlarni chetga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko`p bo`lishiga yordam beradi. Egri soliqlar orkali tovarlar kiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to`gridan to`gri ta‘sir etmaydi, ya‘ni investitsion faoliyatini qiskartirmaydi. Ammo soliq stavkasi tahlil kilinmasdan oshirib yuborilsa korxonalar mahsulotlarini sotishda qiyinchilikka uchrab, foydasi va budjetga to`lovlari kamayishi mumkin.
Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni jilovlab boradi. Birok bu soliqlar mehnat bilan band bo`lgan aholining real daromadini pasaytiradi. Korxonalarda to`gri soliqlar stavkasini kamaytirish hisobiga berilgan imkoniyat ko`prok mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirib, tovarlar assortimentining oshishini ta‘minlashi kerak.
Mahalliy budjetlarning soliq va yig`imlari kam bo`lganligidan bu budjetlarning daromadlar va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir.
Bu masalani yechishda ilgari ko`rsatganimizdek xududdan respublika budjetiga tushadigan soliqlardan ajratmalar beriladi. (masalan, QQS, daromad solig`i va boshqalar). Amaliyotda shu soliqlardan mahalliy budjetlarga ular budjetini barqarorlashtirish uchun 100 foizgacha ajratma bermasdan turib subvensiya (maksadli yordam) berish hollari uchraydi. Vaholanki, mahalliy hukumatlarni o`z xududlaridan tushadigan soliqlarni undirishga qiziktirish uchun 100 foizgacha ajratmalar berish maqsadga muvofiqdir.
Subvensiya yoki subsidiya uslublari esa mahalliy hukumatlarning respublika hukumatiga murojaat etish lozimligini bildirib, ularni o`z xududlaridagi soliqlar to`liq undirilishini qiziktirmaydi, ulardagi boqi beg`amlik kayfiyatini kuchaytiradi.
Soliq tizimining takomilashganliligi soliq turlari, stavkalari, soliqlarning davlat budjeti tarkibidagi daromadining nisbati mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga qay darajada mos kelishi, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish maqsadlariga mutanosibligi bilan belgilanadi.