Makroiqtisodiyot” Ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi Okiy va O’rta

To`g’ri institutlarni shakllantrilishi

Yuqorida aytganimizdek iqtisodchilar xalqaro farqlarni o`rganadigan inson kapitali va jismoniy kapitalga sarmoya kiritish usulidan foydalanishni o`rganishgan edi. Ishlab chiqarish samaradorligi turli darajalarda bo`lishi mumkin bo`lgan turli mamlakatlar uchun turli sabab va haqiqatlarni aniqlash mumkindir. Yaratilgan to`g`ri institutlarni ularni yaxshi bo`lishlari uchun resurslar bilan taminlash va muassasalardan optimal foydalanish muhimdir.
Xalqning huquqiy an’analari bunday muassasalar namunasidir. Bunday mamlakatlar, Amerika Qo`shma Shtatlari, Australiya, Hindiston va Singapur sodiq sifatida Buyuk Britaniya koloniyalari umumiy qonun tizimida ingliz uslubida. Boshqa mamlakatlar Italia, Ispaniya, Lotin Amerika mamlakatlarining ko`pchiliklari Napoleon paydo bo`lgan huquqiy ananalarga egadir. Tadqiqotlar aksiyadorlar va kreditorlar fransuz stilidagi qonun sistemasiga qaraganda English stilidagi qonun sistemasi kuchliroq ekanligini ta’kidlashadi. Natijada Ingliz uslubidagi mamlakatlar sarmoya bozorlarida ishlab chiqarishi yaxshi bo`lgan mamlakatlardir. Kapital bozori yaxshi rivojlangan
mamlakatlar o`z navbatida tez o`sishi kuzatiladi va investetsiyalarni moliyalashtirish uchun kichik va rivojlangan kompaniyalar uchun oson chunki ularning yetakchi loyihalari bordir.<sup>21</sup>
Mamlaktlar o`rtasida yana bir muhim institutsional farq sifatida hukumatning o`zi namoyon bo`ladi. Hukumat bozor sistemasida to`ri faravonlikni yo`lga qo`yish uchun yordamga muhtojlarga yordam berishi lozim, shartnomalarni amalga oshirishni osonlashtrish, mulk huquqlarini himoya qilishni osonlashtirish tarafdori bo`lish kerak. Shunday bo`lsada ba’zan hukumatlar o`z vakolatlaridan foydalangan holda firibgarlikni ta’qib qilib keng jamoatchilik hisobidan bir necha kuchli shaxslarni boyitishga yo`l qo`ymaslik kerak. Imperik tadqiqotlar iqtisodiy o`sish ko`rsatgichlarini mamlakatlarda korrupsiya darajasini ko`rsatadi va bu albatta muhim omil.<sup>22</sup>
O`n sakkizinchi asrning buyuk iqtisodchisi Adam Smith iqtisodiy o`sishda institutlarning o`rnidan yaxshi xabardor edi. U bir marta shunday yozgan endi, “Kichkinagina bir zarur sharti borligini eng kam varvarizimdan eng ko`p beodob jarayonlar holatga muommo tug`dirishini ammo adolat boshqaruvi tinchlik, oson soliqlar va bag`rikenglik bilan hal etiladi” afsuski ko`p mamlakatlar bu oddiy uch afzallikdan bahramand emas.



²¹Rafael La Porta, Florencio Lopez-de-Silanes, Andrei Shleifer, and Robert Vishny, “Law and Finance,” Journal of Political Economy 106 (1998): 1113–1155; and Ross Levine and Robert G. King, “Finance and Growth: Schumpeter Might Be Right,” Quarterly Journal of Economics 108 (1993): 717–737
²²Paulo Mauro, “Corruption and Growth,” Quarterly Journal of Economics 110 (1995): 681–712.

Jadval 2
Mamlakatlar
Kanada Fransiya
Janubiy Germaniya Germaniya
Italia Yaponiya
Buyuk Britaniya AQSH

Dunyo bo`ylab o`sish

Aholi jon boshiga ishlab chiqarish darajasining o`sishi (Yiliga foiz)

Beqiyos sifatni yaxshilash hayot meyyorlarida o`sayotganini anglatadi. Rasmiy ma’lumotlarga ko`ra tezroq stavka ko`rsatadi. Bu masala bizga shubhaliroq ko`rinishi mumkin, lekin o`zi bilan pastlab ish faolyatini tushuntirib bo`lmaydi. Baholash pastlab baholashdagi muammoni ham ilgari sursa kerak, bu ishni bir nechta ko`makchilari bo`lsa kerak. Tarixan o`tmishda kamroq odamlar ishlab chiqarish darajasini osonlik bilan baholaganligini qishloq xo`jaligida sanoat mahsulotlarida ishlab chiqarish hajmi va tibbiy xizmat ko`rsatish kabi tarmoqlar bilan faolyat olib borgan. Shu bilan birga ayrim iqtisodchilar baholash muammosini to`laligicha muammo deb hisoblashadi
Ishchi darajasi; bazi bir iqtisodchilar ishchi kuchini o`zgarishiga sabab unumdorlikni pasayishi deb takidlashadi.1970-yilning boshlarida o`quvchilar maktabni tark etib ishlashni boshladilar va shular bilan bir xil vaqtda ko`pgina ayollar ham uy bekaligidan to`liq stavkali ishchi kuchiga kirishdi. Bu ikkala rivojlanishda ishchilar orasida malakasining o`rtacha darajasi pasayib ketdi.
Boshqa iqtisodchilar ishchilar darajsiga inson kapitalini o`zgartiradi deb ta’kidlashadi. Kadrlarning ta’lim darajasi vaqt davomida ishchi kuchini davom etishiga sabab bo`layapti va u o`tmishda tez surat bilan kuchaymagan, bundan

tashqari ayrim standartlashtrilgan testlarni ishlashi buzulib ta’lim sifati kamaydi. Agar shunday bo`lsa juda sekin sustlab o`sishni tushuntirish mumkin.
G`oyalar kamayishi; Haligacha boshqa iqtisodchilar 1970-yillarning boshlarida ishlab chiqarish to`g`risdagi yangi g`oyalarni haligacha taklif qilmoqda, texnologik taraqqiyotning sekinlashishi o`sha davrlarda iqtisodiyotni pasaishiga sabab bo`ldi. Bu iqtisodchilar 1970-yilning oxirgi ikki o`n yilligi deb takidlashmoqda 1940-yilning oxirida iqtisodiyotda g`oyalar yo`q va 1930-yilda buyuk depressiya davri va 1940-yilning birinchi yarim yilligida ikkinchi jahon urushi paytiga to`ri keladi. Iqtisodiyot tushib ketgandan keyin o`sish darajalari ham paslay boshlaydi. Garchi 1970-1980 va 1990-yillarning boshlarida o`sishga erishilgan bo`lsada 1950 va 1960-yillardagi o`rtacha o`sish ko`rsatgichlaridan past edi.

2. Solou modelidan tashqari Endogen o`sish nazariyasi

Kimyogarlar, fiziklar va iqtisodchilar bir cho`l orolda bir konservani qanday qilib ochish haqida urunmoqdalar. “Kelinglar konservani portlagunga qadar olovga qizdiramiz” dedi kimyogar, “yo`q, yo`q” dedi fizik, “kelinglar baland bir daraxtga chiqib qutichani tosh ustiga tashlaymiz” “menda bir fikir bor” dedi iqtisodchi. “birinchi konserva ochgich bilan urunib ko`raylik…”
Bu eski hazil qanday qilib qitisodchilar soddalashtirish taxminlaridan foydalanishi va ba’zan oddiygina muammolarga duch kelishi ta’kidlanadi. Baholash iqtisodiy o`sish nazariyasini savollariga javob beradi. O`sish nazariyasini maqsadlaridan biri biz dunyoning turmush darajasini oshirishni tushuntirishdir. Solou o`sish modeli yexnologik tarqqiyotdan keyin o`sish darajasiga olib keladi. Lekin texnologik tarqqiyot qayerdan kelgan, Solou modeli buni o`z zimmasiga oladi.
1970-yilda hosildorlik pastlab 1990-yilni boshlarida jadallashdi texnik taraqqiyot kursining takliflari bu o`zgarishlarda juda muhimdir. Solou modeli iqtisodiy jarayonni to`liq tushinish maqsadida uni kuzatib texnologik taraqqiyotni rivojlantirish kerak. Bunday modellar ko’pincha endogen o`sish nazariyasiga olib boradi. Solou modeli texnologik o`zgarishlarga egzogen jarayonni o`zida aks
ettiradi. Endogen o`sish nazariyasida muhit katta bo`lsada ba’zan murakkab va biz u yerda zamonaviy tadqiqotlar bilan tanishib chiqamiz.²³

Asosiy model:

Endogen o`sish nazariyasining asosiy g`oyasi, keling oddiy ishlab chiqarish funksiyasi bilan boshlaylik:

Y = AK

Bu yerda Y ishlab chiqarish hajmi, K kapital, A doimiy o`lchov bo`lib kapitalning ma’lum vaqtdagi ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmidir. Bu mahsulot taraqqiyot uchun kapitalni qaytishini kamligini aytadi.
Ishlab chiqarish kapitali A ning qo`shimcha ishlab chiqarish hajmi uchun birligi kapitalni kamaytirib qaytaradi. Solou o`sish modeli va endogen o`sish modeli o`rtasida asosiy farqlar yo`qligini ta’kidlaydi.
Endi bu iqtisodiy o`sish ishlab chiqarish funksiyasi haqida nima deganligini ko`rib chiqaylik. Biz daromad ulushi va investetsiya sifatini oldindan taxmin qilamiz. Shuning uchun kapital to`planish tenglamsini oldingiga o`xshab tasvirlab beramiz.

*K = sY – dK

Bu tenglamadan *K kapital sY investetsiyada o`zgarishni ko`rsatadi dK minus
amortizatsya. Ishlab chiqarish bilan birlashish Y=AK biroz manipulyatsyadan keyin
*Y/Y=*K/K-K=sA-d

Bu tenglamadan ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi sifatida *Y/Y ni ko`rishimiz mumkin. sA>d iqtisodiyotning daromadlari o`sishi nazarda tutilib texnologik taraqqiyotda egzogen jarayoni sari deb taxmin qilinadi. Shunday qilib ishlab chiqarish funksiyasining o`zgarishi iqtisodiy o`sish prognozlariga keskin ta’sir ko`rsatadi. Solou modelida tejash vaqtincha o`sishga olib keladi deyilgan, ammo kapitalni qaytib kamayishi natijasida egzogen texnologik taraqqiyot
<sup>23</sup>Bu bo’lim endogen iqtisodiy o’sish nazariyasining katta va hayratlanarli adabiyotiga qisqacha kirishni ta’minlab beradi. Oldingi va muhim xissalar quyidagilardir. Paul M. Romer, “Increasing Returns and Long-Run Growth,” Journal of Political Economy 94 (October 1986): 1002–1037; and Robert E. Lucas, Jr., “On the Mechanics of Economic Development,’’ Journal of Monetary Economics 22 (1988): 3–42. O’quvchi quyidagi qo’llanmalardan ko’proq narsa o’rganishi mumkin, David N. Weil, Economic Growth, 2nd ed. (Pearson, 2008).
jarayonida kuch bilan iqtisodiyotni barqaror holatga keltirish tushunchalari keltirib o`tilgan. Farqli o`laroq endogen o`sish modelida jamg`arish va orttirilgan mablag` doimiy o`sishga olib boradi.
Ammo kapitalni ozayib qaytish gumoni bormi? Bu savolning javobi ishlab chiqarish o`zgaruvchisi K ishlab chiqarish tenglamasi Y=AK o`z vazifasini bajaradi. Agar an’anaviy ko`rinish K ni o`z ichiga olsa iqtisodiyotning ta’minoti uskunalari tabiiy holda kamayib qaytishi ta’kidlanadi. Xodimga 10 ta kompyuter berilishi u bitta kampyuterda qiladigan ishini 10 ta kompyuter bersa 10 marotaba orttirib bajaradi degan gap emas. Endogen o`sish nazariyasining tarafdorlari K o`zgaruvchini keng ma’noda talqin qilib, eng yaxshi holatda endogen o`sish modelini amalga oshirish mumkin, kapitalning bir turi bilim ko`rinishida bo`lishi mumkin. Shubxasiz bilim muhim ahamyatga ega, iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar yaratishda bilim muhim ahamyatga ega bo`ladi. Kapitalning boshqa shakli bilan solishtirganda bilim kamroq xususiyatlarga ega bo`ladi. (ilmiy va texnologik inovatsiyalar
o`tgan bir necha asrlar davomida iqtisodchilarni takidlashicha bor bilimga dekloratsiyalarni amalga oshirishi ko`zda tutilgan). Agar biz kapitalning bir turini bilim deb qaraydigan bo`lasak endogen o`sish modeli bilan kapitalning uzoq muddatli iqtisodiy o`sishi ko`proq ishonarli bo`ladi.
Ikki sektor modeli
Garchi Y=AK endogen o`sishning oddiy bir misoli bo`lsada, bu nazariya ancha ilgarilab ketgan. Tadqiqotning bir modelini ishlab chiqish uchun texnologik taraqqiyot boshqarish kuchlarining yaxshiroq tavsifi tartibi va bir necha bor harakatlari natijasida
ro`yobga chiqadi. Bunga o`xshash modellardan bitta misol o`rganishga ruxsat etiladi.
Iqtisodiyotni ikkita tarmog`i bor, qaysiki ishlab chiqarish kompaniylari va tadqiqotlar universitetlari. Firmalar kapitalning jismoniy mablag`lari va istemollarida foydalaniladigan xizmatlar va tovarlar ishlab chiqaradi. Unversitetlar bilim deb ataladigan mahsulotning bir ishlab chiqaruvchi faktoridir
har ikkala tarmoqalri ham bemalol ishlatiladi. Iqtisodiyot firmalari ishlab chiqarish funksiyasi uchun universitetlar ishlab chiqarish vazifalasini tariflaydi, kapital mablag`larini harakat tenglamasi:
Y= F [K,(1-u)LE(sanoat firmalari ishlab chiqarish funksiyasi)
E = g(u)E (tadqiqot unversitetlari ishlab chiqarish funksiyasi)
*K = sY – dK (kapital to`planishi)
u unversitetlarni ishchi kuchi ulishi (1-u bazi bir ishlab chiqarish). E bilim samaradorligin belgilaydi. g unversitetlarda ishchi kuchiga mutonosib ravishda bilim qay darajada o`sishini ko`rsatadi. Qolgan belgilar standart hisoblanadi. Odatda ishlab chiqarish funksiyasi doimiy deklaratsiyalar borligini taxmin qiladi. Kapital hajmi K2= ishlab chiqarish ishchilarining samaradorligni belgilaydi. [(1-u)LE],biz tavor va ishlab chiqarishni Yni ikki barobar samaradorligini ko`rishimiz mumkin.
Bu model Y=AK modelga yaqin modeldir. Eng muhimi bu iqtisodiyot doimiy (kamaytirish o`rniga) bilimga asoslangan uzoq muddatli sifatli kapitalni o`z ichiga oladi. Xususan biz jismoniy kapital Kva bilimni E ikki barobar deb hisoblasak iqtisodiyotda har ikkala tarmoqda ishlab chiqarish hajmi ikki barobarga ortadi. Natijada Y=AK modeliga oxshash bu modelda egzogen ishlab chiqarish funksiyasining doimiy smenada ko`rishimiz mumkin. Bu yerda
endogen o`sishini barqaror yaratish uchun unversitetlar hech qachon sekinlashmaganda barqaror darajasiga erishiladi. Shu bilan birga bu model Solou modeliga ham yaqin modeldir. Universitetlar ishchi kuchining mehnat ulushi u doimiy darjada saqlanib qoladi keyin esa mehnat unumdorligi E doimiy darajada ortib boradi. O`sishning o`zgarmaydigan holatida mehnat samaradorligi koeffisienti g Solou modeli bilan texnik tarqqiyotning oshishiga taxmin qiladi. Undan tashqari qolgan modellar sanoat sihlab chiqarish funksiyasi va kapital jamg`arishni Solou modeli kabi saqlab qoladi. Natijada har qanday berilgan u ning qiymati uchun endogen o`sish modeli Solou modeli bilan bir xil ishlaydi.
Bu modelda ikki asosiy o`zgaruvchilar mavjuddir. Solou modeli sifatida ishlab chiqarish hajmining ulushi tejash va mablag` ortirishda foydalanilib jismoniy kapitalning barqaror holatini belgilaydi. Bundan tashqari
unversitetlarning mehnat ulushi u bilimning aksiyalarini belgilab beradi. s va u har ikkalasi daromadning bu har ikkala tasir etish darajasi daromad darajasini barqaror holat uchun natijaviyligini taminlaydi. Shunday qilib bu endogen o`sish modeliga kichik qadamni ko`rsatadi. Qaysiki jamiyatning texnologik o`zgarish tezligini aniqlashni ko`rsatadi.