Makroiqtisodiyot” Ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi Okiy va O’rta

13-Mavzu. IQTISODIY O’SISHNING NEOKLASSIK MODELI

Reja:

1. Solou modelining texnologik jarayonlari.

2. 
   O`sish nazariyasidan o`sish taraqqiyotiga o’tish.
   

3. Iqtisodiy o`sishni rag`bantlantirish siyosati.

4. 
   Solou modelidan tashqari Endogen o`sish nazariyasi.
   

13. 1.Solou modelining texnologik jarayonlari

Hozircha Solou modeli bizning tadqiqotda capital va mehnat usuli hamda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish o’rtasidagi o’zgarmagan munosabatlarni o’z ichiga oldi. Biroq model ekzogen texnologik jarayonlarni ya’ni vaqt davomida jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirib o’sishini o’z ichiga oladi.¹⁴

Mehnat samaradorligi.Texnologik jarayonlarni tarkibiga kirish uchun biz ishlab chiqarish funksiyasiga qaytishimiz kerak K- jami capital va L- umumiy mehnat Y-umumiy ishlab chiqarish hajmiga bog’liq. Shunday qilib ishlab chiqarish funksiyasi
^{14 14} N. Gregory Mankiw. Macroeconomics (7^th edition). USA, 2009, p 221

Y=F(K,L).

Biz endi ishlab chiqarish funksiyasi sifatida

Y=F(K,LxE)

yozamiz, E-yangi (va biro z mavhum) o’zgaruvchan mehnat samaradorligi deb ataladi. Mehnat samaradorligi ishlab chiqarish haqidagi jamiyatning bilim aks ettirish uchun mo’ljallangan usullari: mavjud texnalogiyalarni yaxshilaydi, mehnat samaradorlidini oshiradi va har bir ish soati davomida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun ko’proq hissa qo’shadi. Masalan, mehnat samaradorligi ko’tarildi qachonki xx asr boshlarida ishlab chiqarish hajmi oshganda va yana mehnat samaradorligi oshdi qachonki XX asr oxirlarida kompyuterlashtirish joriy etilgan paytda. Mehnat samaradorligi ham ko’tariladi qachonki sog’liqni saqlash, ta’lim va ishchi kuchi ko’nikmalari yaxshilanganda.
LxE ishchilarning samarali sonini o’lchash deb talqin etilishi mumkin. Bu hisobga dolzarb xodimlar sonini L va har bir ishchini samaradorligi E. Boshqa so’zlar bilan aytganda L ishchi kuchida ishchilar sonini o’lchagani, madomiki LxE har ikkalasi ishga keladigan va ishlaydigan ishchilar va texnalogiyalarni o’chashdir. Ishlab chiqarishni bu yangi turi umumiy ishlab chiqarish hajmi Y kiritilgan capital K va ishchilar samaradorligi LxE ga bog’liqdir.
Texnologik taraqqiyot modeliga yondashuvning mohiyati ishchi kuchi L ni kuchaytirishga o’xshab mehnat samaradorligi E ni ham kuchytirish demakdir. Faraz qilaylik masalan ishlab chiqarish usullari oldindan 1980 va 2010 yillar oralig’ida mehnat samaradorligi E ikki marta oshdi. Bu shuni anglatadiki 2010 yida bitta ishchi 1980 yida ikki ishchini o’rnini bosadi. Hattoki haqiqiy ishchilar soni L 1980 yildan 2010 yilgacha o’zgarmas bo’lib qolgan, ishchilar samaradorligi soni (LxE) ikki marta oshgan va tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi kuchayishidan iqtisodiyot foyda ko’radi.
Texnalogik taraqqiyot haqida eng oson taxmin bazi bir o’zgarmas foiz g ni o’sishi mehnat samaradorligi E ga sabab bo’ladi. Misol uchun, agar g=0,02 bo’lsa mehnat birligi har yili 2 foizdan ko’roq samaradorlikka ega bo’ladi. Ishlab
chiqarish hajmi xuddi ishchi kuchi 2 foizga ortgani kabi haqiqiy holatidan ortadi. Bu shakl texnologik taraqqiyotning mehnatni mustahkamlashi deb ataladi va g texnologik jarayonda mehnatni mustahkamlash tezligi deb ataladi. Chunki ishchi kuchi L tezlikda o’sayapti va mehnat birligining har bir samaradorligi E o’sish tezligi g ishchilarning samaradorligi soni LxE n+g da ortib bormoqda.

Texnologik taraqqiyot bilan barqaror holat

Texnologik taraqqiyot aholini o’sishiga mos holda mehnatni kengaytirishni taqozo etadi. Texnologik taraqqiyot ishchilar sonini oshishiga emas balki ishchi kuchining samaradorligi oshishiga sabab
bo’ladi. Shunday qilib, 7-bobda foydalanilgan Solou modelini o’rganish bu aholi o’sib borishi bilan ish jarayonini oshirish demakdir.
Bizning namoyishni qaytadan ko’rib chiqishni boshlaymiz. Ilgari texnologik taraqqiyot yo’q paytida biz xodimning qiymat miqdoriga qarab iqtisodiyotni o’sish darajasini aniqlar edik endi esa biz iqtisodiyot nuqtai nazaridan ishchi kuchi samaradorligiga qarab yondashamiz. Endi biz k=K/(LxE) har bir ishchi kuchi darajasi va y=Y/(LxE) har bir ishchi uchun ishlab chiqarish darajasini qaraylik. Bu tarifdan biz y=f(k) ni yozishimiz mumkin.
Bizning bu iqtisodiy proseslarimizning tahlili qachonki aholi soni n o’sganda bajariladi. Tenglama k ning vaqt davomidagi evolutsiyasini ko’rsatadi.

*k=sf(k)-(d+n+g)k.

Avvalgidek capital qo’yilmalar o’zgarishi *k minus sf(k) hatto investitsiya (d + f + g ) k . beziyon investitsiya uch terminni o’z ichiga oladi: k doimiy saqlab qolish uchun texnologik taraqqiyot tomonidan yangi samarali xodimlar uchun kapitalni taminlash demakdir.<sup>15





15</sup>Matematik eslatma: Bu model texnologik taraqqiyot bilan, 7-bobda tahlil qilganidek qat'iy umumlashtirishni ifodalaydi. Xususan, agar mehnat samaradorligi E = 1 da doimiy bo'lsa, u holda g = 0, va k va y ning aniqligi bizning oldingi ta'riflarimizni kamaytiradi.Bu holda, Solow modelining 7-bobdagiturlari umuman olganda soddalashtirib muhokama qilinadi.

Texnologik taraqqiyot ta’siri

Rasmdan ko`rinib turubdiki asosiy texnologik o`zgaruvchilar bilan davlat o`zini barqaror o`sishini ko`rsatadi. Ko`rinib turubdiki ishchini samarali kapitali k o`zgarmasdir. Chunki y=f(k) ishchi boshiga ishlab chiqarish hajmi ham o`zgaramasdir. Bunda samarali ishchi kuchi mavjud bo`lganda barqaror holat mavjud bo`ladi. Bu ma’lumotlarga asoslanib har bir ishchi boshiga alohida bir o`zgaruvchi bor deb xulosa qilishimiz mumkin. Masalan, umumiy ishchi uchun ishlab chiqarish hajmini tahlil qilganimizda Y/L=yxE bo`ladi. Chunki y barqaror holatni taqazo etadi va E o`sish darajasidir. Xuddi shunday umumiy iqtisodiyot Y=y x (E x L) da doimiy barqarorlik hisoblanadi. E o`sayapti L ham o`sayapti umumiy ishlab chiqarish hajmi n+g barqaror holat davomiyligidir. Texnik taraqqiyot qo`shilishi bilan bizning model nihoyat tushuntirilishi mumkin. Turmush darajasiga rioya qilinishi barqarorlik yuksalishidir. Bu bizga texnologik taraqqiyot davrida ishchi boshiga ishlab chiqarish barqaror o`sishiga olib kelishini ko`rasatadi, aksincha yuqori jamg`arma barqaror erishilgan holatda yuqori o`sish sur’atlariga olib keladi. Iqtisodiyoti barqaror rivojlangan holatda umumiy ishlab chiqarish hajmi kishi boshiga faqatgina texnologik jarayonlar ta`siri ostida bog`liq bo`ladi. Solou modeliga ko`ra faqatgina texnologik
taraqqiyot birday o`sishini tushuntirish va imkon qadar turmush darajasini oshirishdan iboratdir .





Texnologik taraqqiyotni joriy etish oltin qoidasi. Hozirgi vaqtda kapitalning oltin qoidasi barqaror holat darajasida belgilangan ishchi boshiga samarali iste’mol va yuqori darajali rivojlanishdan iborat. Bu dalillarni quyidagi ilgari ishlatilgan signallarni qabul qilishni samarali ishchi iste`moli deb korsatishimiz mumkin.

c* = f(k*) - (b + n + g)k* .

Agar barqaror iste`mol eng yuqori bo`lsa

MPK = b + n + g,

yoki

MPK - b = n + g.

Ya’ni kapitalning oltin qoidasi darajasida bo`lib umumiy ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi n+g ga tengdir. Haqiqiy iqtisodiy tajribalar har ikkalasini texnologik taraqqiyotni va aholini o`sishini taqazo etib biz unda kapital ko`proq yoki ozroq bor yo`qligini baholashimiz lozim ular barqaror holatning oltin qoidasi bo`ladi.

2. O`sish nazariyasidan o`sish taraqqiyotiga o’tish

Hozircha ushbu bobda biz Solou modelini barqaror hayot darajasini tushuntirib berishni o’z ichiga olgan texnalogik jarayonni egzogen jarayonlari bilan tanishtiramiz. Keling endi bu nazariyani faktlarga qarshi bo’lganligini muhokama qilaylik.

Muvozanatli o'sish

Solou modeliga ko’ra texnalogik rivojlanish ko’p o’zgaruvchilar o’sishiga sabab bo’ladi. Ishchi boshiga to’g’ri keladigan ishlab chiqarish hajmi Y/L va capital miqdori K/L ni muhokama qilaylik. Solou modeliga asosan barqaror holatda har ikkala o’zgaruvchi uchun texnalogik taraqqiyot tezligi g o’smoqda. O’tgan yarim asr mobaynida AQSHda ishchi boshiga to’g’ri keladigan ishlab chiqarish hajmi va capital miqdori taxminan bir xil foizda qariyib 2 foizdan oshgan. Boshqacha so’zlar bilan aytganda ishlab chiqarish kapitalining intensivligi vaqt davomida taxminan bir xil bo’lib qoladi.
Texnologik taraqqiyotga ham narx omillari ta’sir qiladi. Bobni oxirida muammo texnologik taraqqiyot darajasida barqaror holat uchun real ish haqi miqdorini o’sishini so’raysiz. Real capital ijara narxi shu bilan birga doimiy bo’lgan vaqt. O’tgan 50 yil davomida real ish haqi miqdori taxminan 2 foizga o’sdi; bunda ishchi boshiga real YaIM bir xil foizda oshdi. Shu bilan birga kapitalning ijara narxi (haqiqiy capital daromadi) deyarli bir xil bo’lib qoladi.
Solou modelining bashorati va bu bashoratning muvaffaqiyati kapitalistik iqtisodiyotni rivojlantirishning Karl Marks nazariyasi bilan taqqoslanganligi ayniqsa diqqatga sazovordir. Marks kapitalni vaqt davomida qaytib kelishini iqtisodiy va siyosiy inqirozga sabab bo’lishini bashorat qiladi. Marksning bashoratini iqtisodiy tarixi qo’llab quvvatlanmagan, hozir Marksnikiga qaraganda Solou o’sish nazariyasini o’rganishimiz tushintiriladi.