Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish

4. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash

Ko’pchilik hollarda eksportni davlat tomonidan rag’batlantirish tadbiri sifatida ko’pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qo’llaniladi. Bunda tajriba - konstruktorlik ishlari va eksportga mo’ljallangan ishlab chiqarishni bevosita moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat byudjetidan imtiyozli kreditlar berish ko’zda tutiladi.

Eksport subsidiyalari turli shakllarda qo’llaniladi. Bularga:

• 
  eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish;
  
• 
  reklama xarajatlarini davlat hisobidan qoplash, bozor konyukturasi haqida tekin axborot etkazib berish;
  
• 
  firmalarga ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushiga muvofiq soliq imtiyozlarini berish; - bevosita subsidiyalash kiradi.
  
• 
  15
  

Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chiqaruvchilarining tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutuqni yo’qqa chiqarishi mumkin. Oqibatda eksportyor davlat byudjeti yo’qotishga uchraydi, importyor davlat byudjeti esa qo’shimcha daromad ko’radi. Bu tadbir dempingga qarshi kurash ko’rinishlaridan biridir.

Dempinga qarshi qaratilgan bojlar jahon amaliyotida keng qo’llanilib, o’zida qo’shimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jahon narxlaridan yoki import qilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar bo’yicha, eksport qilinayotgan mahsulotlarga o’rnatiladi. Bu bojlarni belgilash haqidagi qarorni xalqaro sud mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar murojaatidan so’ng chiqaradi hamda uning miqdorini va to’lash tartibini belgilaydi. Masalan, dempingga qarshi bojlar o’z valyuta resurslarini to’ldirish maqsadida jahon bozoriga xom ashyo resurslarini eksport qilishni ko’paytirgan sobiq ittifoqdosh respublikalarga nisbatan faol qo’llanilmoqda.

Eksportga tariflar yoki eksport bojlari kiritilishining oqibati import bojlari kiritilishi oqibatining aynan aksidir. Eksport bojlari kiritishishi sharoitida mahsulotlar ichki bahosi ularning tashqi bahosidan pasayadi. Bunday vaziyatlarda ichki iste’mol o’sadi, ishlab chiqarish va eksport kamayadi. Eksportga bojlarni joriy qilish natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarda yo’qotishga duch bo’ladilar. Tanqi bozordagi baholarga nisbatan ichki bahoning kamayishidan iste’molchilar yutuqqa erishsa, davlat esa daromadga ega bo’ladi.

Yaponiyada, masalan, ilmiy asoslangan TIS mamlakat rivojlanishida muxim amaliy omil xisoblanadi. U milliy manfaatlardan kelib chikkan xolda, jaxon xujaligiga chukur integratsiyalashuvini taʼminlab, Yaponiyani xalkaro iktisodiy, ilmiy-texnikaviy, moliyaviy va savdo markazlaridan biriga aylantirdi. Yaponiyada tashki iktisodiy faoliyatning davlat tomonidan tartibga solinishi barcha boskichlarda – mamlakatdagi va xorijdagi iktisodiy

16

axvol taxlili, tarkibiy va jugrofiy uzgarishlarning ustuvor yunalishlari strategiyasini belgilashdan tortib, to maʼmuriy va iktisodiy ragbatlantiruvchi vositalarning keng tizimini kullashga kadar amalga oshiriladi.

TIFni davlat tomonidan tartibga solishning yaponcha amaliyotida uzaro bir-birini tuldiruvchi uslublardan, yaʼni konuniy, maʼmuriy-xukukiy, iktisodiy, norasmiy uslublardan samarali foydalaniladi.

90-yillarda TISning asosiy maksadlari sifatida yangi xalkaro iktisodiy tartib koidalarini tashkil kilish va rivojlantirishda mamlakatning faol katnashuvi eʼlon kilindi. Unda intellektual mulkni ximoya kilish xukuklarining xalkaro koidalari va kapitallar xarakati, xorijiy investitsiyalar standartlarining uygunlashuvi va yangi meʼyorlari ishlab chikildi. Rivojlangan mamlakatlar makroiktisodiy va valyuta-moliyaviy siyosatini muvofiklashtirishni kuchaytirish, xalkaro iktisodiy tizimlarni mustaxkamlash, tashki savdo nomutanosibligini tartibga solish, rivojlanayotgan iktisod tarmoklarini kullab-kuvvatlash, shuningdek, yangi mustakil davlatlarning jaxon xujaligiga integratsiyalashuvini kuchaytirishga, shu jumladan, Uzbekistonda isloxotlarni amalga oshirishda moliyaviy–texnikaviy yordam kursatishga katta axamiyat berilmokda.

TIFni tartibga solishda iktisodiy dastaklar muxim rol uynaydi. Yapon Xalkaro kooperatsiya banki (sobik Yaponiya Eksimbanki) eksport-import operatsiyalarini va yapon kompaniyalarining xorijga investitsiyalarini kreditlashda samarali vositachi vazifasini utaydi. Mamlakatda eksport va importni ragbatlantirishga karatilgan, boshka davlatlarda uxshashi bulmagan imtiyozlar tizimi kullaniladi.

TIFning rivojlanishiga milliy operatorlar manfaatlarini xar kanday xavf-xatarlardan ishonchli ximoya kiluvchi jaxondagi eng yirik kup turdagi savdo va investitsiyalarni sugurtalash davlat tizimi kumak beradi. U umumiy savdo sugurtasini, valyuta xatarlari, eksport veksellari, eksport obligatsiyalari, import uchun avans tulovlari, xorijiy korxonalarga kreditlar berilishi