Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish kafedrasi

2. Iste’mol va jamg‘arishga o‘rtacha hamda chegaralangan moyillik
Iste’mol va jamg’arish funksiyalarini yanada chuqurroq o`rganish uchun iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik va chegaralangan moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz kerak. Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni

bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik. Tasarrufidagi daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha moyillik deb ataladi, ya’ni:
Bunda: APS (average propensity to saving) – jamg’armaga o’rtacha moyillik. Shunga doir misol ko`rib o`rgangan bilimimizni mustahkamlaymiz. Masalan , tasarrrufdagi daromad darajasi 550 va 680 shartli birlikka va iste`mol darajalari 510 va 540 shartli birlikka teng bo`lgan holatlar uchun iste`molga o`rtacha moyillikni hisoblaymiz, ya`ni
APC = ( 510/550 )*100 = 92.72 % yoki 0.92;
APS = ( 540/680 )*100 = 79.41% yoki 0.79;
Demak, bu misollardan shunday xulosa qilishimiz mumkinki, tasarrufidagi daromadlar miqdori ko’payib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha jamg’arma ulushi ko’payib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga ko’ra, bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib shuningdek o’tmish tajribasini sinchiklab o’rganish asosida biz to’liq ishonishimiz lozim bo’lgan asosiy psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari o’sishi bilan, odatda, o’z iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari o’sgan darajada emas”³
Soliqlar to’langandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi, ikkinchi qismi esa jamg’ariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamg’arishga o’rtacha moyillik yig’indisi 100% ga yoki koeffitsient ko’rinishda 1 ga teng: APC + APS = 100% yoki 1.
Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlarining o’sgan qismini yo iste’mol qiladi, yoki jamg’aradi. Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chegaralangan moyillik deyiladi.⁴

Bu yerda, MPC ( marginal propensity to consume) – iste`molga chegaralangan moyillik.
Yuqorida keltirilgan 1.2-jadvaldagi ma`lumotlariga ko`ra ixtiyordagi daromad 340 mingdan 380 mingga oshgan holatda MPC ni hisoblaymiz.
ΔC = 365-330 = 35 Δ Yd = 380 – 340 = 40
MPC = (35/40)*100 = 87.5%
Bu shuni anglatadiki, daromad 100% ga (yoki bir birlikka) o`zgarganda iste`mol 87.5% (yoki 0.875) ga o`zgaradi.
Jamg`arishdagi o`zgarishning ixtiyordagi daromad o`zgarishidagi ulushi jamg`arishga chegaralangan moyillik deyiladi.

Bu yerda MPS (marginal propensity to saving ) – jamg`arishga o`rtacha moyillik. Bu yerda yuqoridagi jadvaldan foydalanamiz:
Δ Yd = 380 – 340 = 40 ΔS = 15- 10 = 5
MPS = (5/40)*100 = 12.5%
Demak iste`molga chegaralangan moyillik 0,875 ni tashkil etgan bo`lsa, jamg`armaga chegaralangan moyillik 0,125 ni tsahkil etadi. Daromadning o`sgan qismi yoki iste`molga, yoki jamg`armaga sarflanadi. Shu sababga ko`ra iste`mol va jamg`arishga o`rtacha moyilllik ko`rsatkichlari yig`indisi 100% ga yoki koeffitsent ko`rinishida 1 ga teng bo`ladi.