Makkajo`xorining axamiyati, biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi

Xosildorligi. Makkajoʻxori yuqori xosilli ekin. Uzbekistonning sugoriladigan yerlarida uning xar gektaridan 40-50 s. don va 500-700 s. silosbop kuk poya olish mumkin. Leqin ilgor oila va fermer xoʻjaliklarida makkajoʻxoridan juda yuqori xosil olmokdalar.
3.Makkajoʻxori qoʻngirboshlar (Roaseaye) oilasiga (Zea mays) avlodi va turiga kiradi. Bu tur 8 ta tishsimon, kremniysimon, kraxmalli, kandli, chatnaydigan, kobikli, serkraxmalli va tur xillariga ega, Asosan ikkita tishsimon va kremniysimon tur xillari koʻp ekiladi.
Makkajoʻxori issiqka talabchan oʻsimlik, uning uruglari tuproq xarorati 7-8°S unib chiqa boshlaydi, maysalari va yosh oʻsimliklar 2-3°S sovukga chidash beraoladi. Makkajoʻxorini rivojlanishi uchun eng optimal xarorat 23-25°S — xisoblanadi.
Makkajoʻxori qurgoqchilikga chidamli. U namni tejab sarf qiladi. Leqin shu bilan bir katorda namga talabchan xisoblanadi, sugorish natijasida uning xosili ortadi. Makkajoʻxorini namga talabchashshgi toʻpgul va don xosil kilish davrida ortadi. Shu davrda uni tez-tez sugorib turish lozim. Makkajoʻxorining transpiratsiya koeffitsiyenti 230-370. Makkajoʻxori qisqa kun-yorugsevar oʻsimlik. Makkajoʻxori xar Qanday tuproqda xam oʻsaoladi, leqin unumdor, begona utlardan toza boʻlgan yerlarda u yaxshi oʻsadi.
Odatda soʻta roʻvakga nisbatan 2-3 kun keyin gullaydi. Makkajoʻxori chetdan changlanuvchi oʻsimlik. Shuning uchun uni sunʼiy ravishda xam changlantarish mumkin. Makkajoʻxori uruglangandan soʻng 15-20 kun utgach sut va 22-25 kun utgach mum pishish davri boshlanadi va undan 5-10 kun utgach don tula pishib yetiladi. Makkajoʻxorini usuv davri uning naviga qarab 91-140 kunni tashqil qiladi.
Uzbekistonda Uzbekiston-361, AMV,Uzbekiston-601, Perekop-TV, Uzbekiston-100 va xorijiy navlardan Avizo, Brilliant, Ilka, Tema, Figaro va boshqa navlar ekilmokda.
4.Makkajoʻxori yer tanlamaydi. Uni xar Qanday ekindan bushagan yerga eqish mumkin. Makkajoʻxoriga guza, donli va ayniksa don-dukkakli oʻsimliklar yaxshi utmishdosh ekin xisoblanadi. Makkajoʻxorini makkajoʻxoridan keyin va uni takroriy ekin sifatida ekilganda xam yaxshi natija beradi.
Makkajoʻxori yuqori xosilli oʻsimlik boʻlganligi uchun tuproqdan juda koʻp oziq moddalar oladi va boshqa oʻsimliklarga nisbatan u butun usuv davrida ugitni talab qiladi. Ugitni asosiy qismi eqishdan oldin, kolgan qismi eqish bilan bir vaqtda va oʻsimliklarni oʻsish davrida beriladi.
Kuzgi shudgordan oldin organiq va mineral ugitlar beriladi. Organiq ugit-gung kuzda xar gektariga 10-20 tonna solinadi. Bundan tashkari kuzda xar gektar ekin maydoniga 50-80 kg fosfor va 30-50 kg kaliy ugatlari solinadi. Eqish vaqtida gektariga 10 kg fosfor va 10 kg kaliy uyalab berilganda makkajoʻxori xosili 15-20%ga oshadi. Oziqlantirish xam makkajoʻxorini xosilini oshiradi. Oʻsish davrida makkajoʻxorini ikki marta , birinchi marta oʻsimlikda 3-4 barg xosil boʻlganda va ikqinchi otalik toʻpgul xosil boʻlishiga 8-10 kun kolganda oziqlantirilada. Birinchi oziqlantirishda gektariga 60-80 kg. azot, 40-60 kg fosfor va 30 kg kaliy, ikqinchi oziqlantirishda esa 60-80 kg azot ugitlari beriladi. Ugit maxsus ugitlagich SUZ, NKU, OUK, AKU-4,6 mashinalarida beriladi.
Makkajoʻxori eqish uchun yer kuzda shudgor qilinadi. Tuproqni xususiyatiga qarab shudgorlash chukurligi 28-30 sm va undan xam chukur boʻlishi mumkin. Koʻp yillik begona utlar bosgan dalalarda kuzgi shudgorlashdan soʻng, richagli, prujinali borona-kultivator yoki chizel yordamida ildiz koldiklari yigib olinadi.
Shurlangan yerlarda tuproq shuri yuviladi. Shudgor chimkirkarli yoki ikki yarusli plug yordamida oʻtkaziladi. Eqishga kadar shudgorda ʼbegona utlar paydo boʻlsa baxorda 8-10 sm chukurlikda kultivatsiya qilinadi, keyin boronalanadi va ketma-ket mola bosiladi.
4.2. Xozirgi vaqtda urugni maxsus zavodlarda tayyorlanib xoʻjaliklarga eqish uchun beriladi. Leqin uruglikni xar bir xoʻjalikda xam tayyorlash mumkin. Bu xolda eqish davrigacha makkajoʻxori uruglari soʻtada saklanishi kerak. Saklash davrida boʻlarning namligi 14-15% oshmasligi kerak. Eqishga 10-15 kun kolganda uruglar soʻtalardan yanchib olinadi. Eqish uchun soʻtaning Oʻrta qismidagi donlar ishlatiladi. Soʻtaning ostki va ustki qismidagi donlar mayda va bir xil kattalikda boʻlmaganligi sababli ularning unib chiqish darajasi past boʻladi. Soʻtalardan donni yanchib olish uchun kulda xarakatga keladigan MKR-0,25 markali makkajoʻxori molotilkasi ishlatiladi.Yanchilgan don tozalanadi va"maxsus mashinalarda yirikligi boʻyicha saralanadi. Buning uchun don tozalaydigan OSM-3, OSM-34, OD-10, VS-2 mashinalaridan foydalaniladi. Ekiladigan urugni tozaligi 99-99,8%, unib chiqish darajasi 85-95% boʻlishi kerak.
Makkajoʻxori baxorda tuproq xarorati 10°S issiqlikga yetganda ekiladi. Bundan tashkari uni yozda takroriy ekin sifatida xam eqish mumkin. Uzbekistonni janubiy viloyatlarida 15-20-martlarda Toshkent, Samarkand viloyatlarida xamda Fargona vodiysida 20-25-martlarda, Xorazm viloyati va Karakolpogiston respublikasida 10-aprelda ekiladi. Umuman xar bir viloyat sharoitida chigitni eqish boshlanguncha makkajoʻxorini eqishni tamomlash kerak. Makkajoʻxori kechki muddatlarda ekilganda uni xosili ancha pasayadi.
Makkajoʻxori keng katorlab. kator orasi 60, 70, 90 sm. kilib ekilib, uning naviga qarab xar 15-20 sm. oralikda bittadan oʻsimlik koldiriladi. Ertapishar nav va duragaylar ekilganda bir gektar yerda 70-80 ming oʻsimlik, Oʻrtapishar nav va duragaylar ekilganda esa bir gektar yerda 50-55 ming oʻsimlik, kechpisharlarda esa 40 ming oʻsimlik koldiriladi. Urugning eqish meʼyori 15-20 kg.dan 25-30 kg.gacha boʻladi.
4.3. Makkajoʻxori ekinini parvarish kilish. Ekinni parvarish kilish tuproq katkalogiga karshi koʻrash, kator oralarini ishlash, yagonalash, oziqlantirish, sugorish va uruglik uchun ekilgan maydonlarda qoʻshimcha changlashdan iborat. Usuv davrida makkajoʻxori 3-marta kultivatsiya qilinadi. Oʻsimlikda Oʻrtacha 3-4ta barg xosil boʻlganda birinchi kultivatsiya oʻtkaziladi. Makkajoʻxori kator oralari KNR-4,2, MKU-4,6, KRX-2,8 markali kultivatorlarda ishlanadi.
Makkajoʻxori ekinidagi begona utlarga karshi gerbitsidlar ogekon (4-6 kg.ga), atrazin (3-8 kg.ga) treflan (1-2 kg.ga) gerbitsidlari ishlatiladi. Makkajoʻxori naviga tuproq sharoitiga qarab 3-martadan 6-martagacha sugoriladi. 1-2 suv oʻsimlik toʻpgul chiqarmasdan oldin beriladi. Toʻpgul chiqarish va don yetilish davrida makkajoʻxori suvga talabchanligi ortadi va bu davrda tez sugorib turish kerak. Don uchun ekilgan makkajoʻxori gullash davrida qoʻshimcha sunʼiy ravishda changlantiriladi.
4.4 Makkajoʻxorini takroriy ekin sifatida eqish. Makkajoʻxorini takroriy ekin sifatida kuzgi ekinlardan bushagan yerlarga eqish aloxida urin tutadi. Bu xolda kuzgy ekinlar tez muddatda yigib olinadi, yer eqishga tayyorlanadi va urug ekilgandan soʻng sugoriladi. Umuman makkajoʻxori takroriy ekin sifatida ekilganda uning agrotexnikasi baxorda ekilgan makkajoʻxori agrotexnikasidan kam fark qiladi., faqat makkajoʻxorining ertapishar nav va duragaylari ekilishi kerak. Uzbekistonda xozirgi vaqtda Perekop TV va Uzbekiston-306 MV ertapishar duragaylari ekilmokda. Bu duragaylar takroriy ekin sifatida ekilganda 35-50 sentnergacha don beradi. Kremniysimon turlaridan imiritin duragay ekiladi.
4.5. Xosilni yigib olish. Makkajoʻxori silos uchun ekilganda donining sut-mum pishish davrida uriladi. Bunda KSK-100, Vixr, KS-1,8 kombaynlari ishlatiladi.
Don uchun ekilgan makkajoʻxori don tula pishganda, soʻta kobiklari kuriganda yigishtirib olinadi. Bunda maxsus kombaynlar Xersonets-200, Xersonets-7 ishlatiladi. Bu kombaynlar makkajoʻxorini urish poyasini maydalash, soʻtalarni poyadan ajratib olish va ularni kobigini archish kabi ishlarni bir yoʻla bajaradi. Soʻtalar esa xoʻjalikda oddiy yanchigichda yoki kombaynda yanchiladi.
Adabiyotlar: