Majburiyatlar hisobining amaliy jihatlari va uni yaxshilash yo’llari

3-rasm. Xalqaro tajribaga ko’ra majburiyatlar tahlili¹³
Majburiyatlarga joriy va uzoq muddatli majburiyatlar kiradi. Qisqa muddatli majburiyatlar - bu kompaniyaning bir yil ichida to'lanishi kerak bo'lgan majburiyatlari, uzoq muddatli majburiyatlar esa bir yildan keyin to'lanishi kerak bo'lgan majburiyatlardir. Buni qarzning o'z kapitaliga nisbati orqali amalga oshirish mumkin. Xuddi shunda formula:
Qarzning o'z kapitaliga nisbati =Uzoq muddatli qarzlar / Aktsiyadorlar kapitali
Bu yerda uzoq muddatli qarzlar = bir yildan keyin to'lanadigan qarzlar
Aksiyadorlar kapitali = Aktsiyadorlik kapitali + imtiyozli ustav kapitali + to'plangan foyda
Masalan, Mania Inc. 100 000 AQSh dollari miqdoridagi aktsiyadorlik kapitaliga ega. Uning zaxiralari va ortiqcha
20 000 dollarni, uzoq muddatli qarzlari esa 150 000 dollarni tashkil etadi
Shuning uchun qarzning o'z kapitaliga nisbati = $150,000 / ($100,000 + $20,000) = 1,25:1
Bu nisbat qarz fondining o'z kapitaliga nisbatan ulushini o'lchaydi. Bu qarzlar va kapitalning nisbiy og'irligini bilishga yordam beradi.
Joriy majburiyatlarni joriy nisbat va tezkor nisbat yordamida ham tahlil qilish mumkin. Ikkala nisbat ham yuqorida joriy aktivlar bo'limida muhokama qilinadi. Kiritilgan kapital miqdori aksiyadorlar tomonidan o'z kapitali bilan ifodalanadi va aktsiyadorning kapitali deb ham ataladi. Xususiy kapital jami aktivlardan jami majburiyatlarni ayirish yo'li bilan hisoblanadi.
Kapital = Jami aktiv - Jami majburiyatlar
Xususiy kapitalni tahlil qilishning turli usullari mavjud.

XULOSA
Yuqorida ko’rib o’tganlarimiz asosida xulosa qilishimiz mumkinki, korxonalarning majburiyatlari quyidagi belgilar bo`yicha turkumlanishi mumkin:

• 
  foydalanish muddatiga ko`ra;
  
• 
  baholashning aniqligiga ko`ra;
  

Foydalanish muddatiga ko`ra majburiyatlar joriy va uzoq muddatli bo`lishi mumkin. Balans hisoboti sanasidan boshlab bir yil davomida yoki bir yildan ko`p bo`lgan oddiy operatsion tsikl davomida to`lanishi ko`zda tutilgan majburiyatlar joriy majburiyatlar deb ta`riflanadi. Bu ta`rifga javob bermaydigan majbu-riyatlar uzoq muddatli majburiyatlar deb e`tirof etiladi.
Buxgalteriya hisobiningmilliy standartlariga ko`ra joriy va uzoq muddatli majburiyatlar tarkibida hisobga olinishi mumkin bo`lgan yo`nalishlarga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar
  
• 
  Berilgan veksellar bo`yicha majburiyatlar
  
• 
  Obligatsiyalar muomalasi bilan bog`liq majburiyatlar
  
• 
  Хarajatlar bilan bog`liq hisoblangan majburiyatlar
  
• 
  Olingan bo`naklar va qaytariladigan depozitlar
  
• 
  Muddati o`zaytirilgan daromadlar
  
• 
  Hisoblangan soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha majburiyatlar
  
• 
  Korxona ta`sischilari oldidagi majburiyatlar
  
• 
  Хodimlar oldidagi majburiyatlar
  
• 
  Moliyalashtirilgan va joriy lizing bo`yicha majburiyatlar
  
• 
  Hisoblangan foizlar bo`yicha majburiyatlar
  
• 
  Shartli majburiyatlar
  
• 
  Olingan kredit va qarzlar bo`yicha majburiyatlar
  
• 
  Boshqa majburiyatlar
  

Baholashning aniqligiga ko`ra majburiyatlarning turkumlanishi A.M. Ger-shun tahriri ostida bir guruh rus mutaxassislari tomonidan yaratilgan «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini qo`llash» deb nomlangan o`quv qo`llanmasida yaxshi yoritilgan. Unga ko`ra baholashning aniqligi bo`yicha majburiyatlar:

• 
  haqiqiy;
  
• 
  baholangan;
  
• 
  shartli holida bo`lishi mumkin.
  

Haqiqiy majburiyatlar harakatdagi shartnomalar, bitimlar va qonunchilik asosida yuzaga kelib ularga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  olingan hisobvaraqlar bo`yicha majburiyatlar;
  
• 
  berilgan veksellar bo`yicha majburiyatlar;
  
• 
  ta`sischilarga hisoblangan dividendlar bo`yicha majburiyatlar;
  
• 
  hisoblangan soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha majburiyatlar;
  
• 
  hisoblangan ish haqi bo`yicha majburiyatlar va boshqalar.
  

Baholangan majburiyatlar deganda, ma`lum bir sana yuzaga kelmagunga qadar aniq qiymatini belgilab bo`lmaydigan majburiyatlar tushuniladi. Ularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin:
foyda solig`i bo`yicha majburiyat. Bu majburiyatni to hamma moliyaviy xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida o`z aksini topib, soliq hisobi qilinmagunga qadar aniqlab bo`lmaydi;
kafolat majburiyatlari. Bu majburiyatlarning haqiqiy qiymatini xari-dorlar tomonidan mahsulotlardan foydalanish boshlangandagina aniq-lash mumkin;
xodimlarga mehnat ta`tili xarajatlarini qoplash bo`yicha majburiyatlar. Bu majburiyat summasini mehnat ta`tiliga chiqish jadvali tasdiq-lanmagunga qadar aniqlab bo`lmaydi.
Shartli majburiyatlar – bular:
avvalgi hodisalar natijasi bo`lib, ularning mavjudligiga kelgusida yuz berishi mumkin bo`lgan bir yoki bir necha noaniq hodisalar orqali aniqlik kiritish mumkin.
avvalgi hodisalar natijasi bo`lib, kelgusida ular tan olinmasligi mumkin, chunki:
majburiyatni qondirish uchun keyinchalik iqtisodiy samara kelti-rishi mumkin bo`lgan resursning chiqib ketish ehtimoli mavjud emas.