Махсус таълим вазирлиги

1.7. Қурилишни бошқаришнинг ташкилий
шакллари ва усуллари


Қурилиш тизими динамик ҳисобланади, чунки унда олиб бориладиган қурилишнинг турлари, ҳажми, сарф-харажати ва қурилишни олиб бориш жойи доимо ўзгариб туриши билан ҳарактерланади. Бундан ташқари қурилиш маҳсулотини яратишда жуда кўп ташкилот, корхона ва муассасалар иштирок этади, ўнлаб касб-ҳунар ишчилари бунёдкорлик ишлари билан банд бўлади. Шунинг учун бу тизимни бошқарувсиз тасаввур ҳам қилиб бўлмайди.
Қурилиш ишлаб чиқариши асосан бошқариш аппарати деб аталадиган бир гуруҳ хизматчилар томонидан бошқарилади. Бунда улар турли туман бошқариш воситалари (тех­никаси) ва усулларидан фойдаланишади. Қурилиш ташкилотининг бошқариш аппарати ташкилотнинг катта-кичиклигига, фаолият даражасига ва турига кўра бир-биридан фарқ қилиши мумкин. Давлат қурилиш ташкилотларида бошқарув аппарати тўла шаклланган бўлса-да, хусусий ва жамоага оид қурилиш ташкилотларида бугунги кунга қадар бундай бошқарув аппарати ҳали тўла шаклланиб бўлмагани кўзга ташланмоқда. Бунинг асосий сабаби хусусий ва жамоага оид ташкилотларнинг ишлаб чиқариш қувватлари нисбатан кичик, моддий-техник таъминот базаси ҳам ҳали тўла шаклланиб бўлмаганлигидадир. Масалан, кўплаб хусусий қурилиш фирмаларининг бошқарув аппаратини тахлил қилганда, уларда фирма президенти ва бухгалтер айрим ҳолларда эса иш юритувчи биргаликда фирма фаолиятини бошқармоқдалар. Бу ҳолат фирманинг ривожланишига ва унинг тўлақонли қурилиш корхонасига айланишига салбий таъсир кўрсатмоқда. Қурилиш ташкилотининг тўлақонли бошқарув аппарати 3 гуруҳдан: бевосита ишлаб чиқаришда фаолият кўрсатувчи хизматчилар (уста, иш юритувчи, участка бошлиғи) дан ва функционал хизматчилар (бўлим бошлиқлари, бухгалтерлар, муҳандислар ва х.к.) дан, ҳамда қурилиш ташкилотининг рахбарияти (бошлиқ, ўринбосарлари) дан ташкил топади.
Бозор иқтисодиёти даврида маркетинг ва менежмент хизматларига зарурият туғилиши билан бошқарув аппаратига маркетинг бўлими бошлиғи (директор) ва менежерлар пайдо бўлдилар. Уларнинг бошқарувдаги асосий вазифалари бозорни ўрганиб бориш ва қурилиш ташкилотлари фаолиятини бозор шароитига мослаштиришдан иборатдир.
Қурилишни бошқаришда қўлланиладиган усулларни қуйидаги 4 гуруҳга ажратиш мумкин:
Иқтисодий усул.
Маъмурий усул.
Ташкилий усул.
Ижтимоий- психологик усул.
Иқтисодий усулда бошқариш деганда, кўзланган мақсадга иқтисодий воситалар ёрдамида эришиш тушунилади. Бу усул билан қурилишда фаолият кўрсатадиган ишчи-хизматчиларнинг шахсий ва умумий манфаатлари юзага чиқарилади, бу билан уларда ўз ишига, меҳнат жамоасига меҳр-мухаббат уйғотилади, янада самаралироқ ишлашларига асос солинади. Бу усулда ўз вазифасига масъулият билан ёндошган, меҳнатда ўрнак кўрсатган ишчи-хизматчиларни пул мукофоти билан тақдирлаш, қўшимча иш хақи тўлаш, ҳар хил турдаги мукофотлар бериш тадбирлари кўрилади.
Бошқаришда маъмурий усул ҳам алоҳида ўрин тутади. Бошқаришнинг бу тури амалда буйруқлар, фармойишлар, йўриқномалар, қоидалар, меъёрлар ва бошқалар орқали олиб борилади.
Ташкилий усул қуйидаги таъсир чораларининг мажмуига асосланади: меҳнатни бошқарувчи органлар тизимини шакллантириш, кадрларни танлаш ва жой-жойига қўйиш, ижрони назорат қилиш ва бошқа чоралар.
Ижтимоий-психологик усулда эса меҳнат жамоасидаги ижтимоий-маънавий ҳолатга таъсир этиш, ишчи-хизматчиларнинг феъл-атвори ва руҳиятини ҳисобга олиб, уларнинг ижтимоий талабини қондириш тадбирлари кўрилади.
Бошқаришнинг барча усулларида фақат ишлаб чиқариш илғорларини тақдирлаш йўли билангина эмас, балки интизомсиз, меҳнат жамоаси олдидаги бурчи ва масъулиятини унутиб қўйган ёки сифатсиз маҳсулот яратилишига сабабчи бўлган айрим ишчи-хизматчиларни жазолаш (қўшимча иш хақи ва мукофотдан маҳрум қилиш, танбеҳ ва огоҳлантиришлар бериш, ишдан ҳайдашгача бўлган чора-тадбирларни кўриш) йўли билан ҳам бошқаришни амалга ошириш тушунилади.