Махсус таълим вазирлиги

Бажарилган ишлар ҳажмига мутаносиб равишда ҳисоблаб 
ѐзиш усулига 
биноан амортизация миқдори фақат асосий восита 
қанча марта ишлатилишига ѐки қанча маҳсулот бирлиги ишлаб 
чиқарилиши кутилаѐтганига боғлиқ бўлади.
Кумулятив усулда 
- 
амортизация суммаси ҳисоблаш 
коэффициентининг махражи бўлган объектнинг хизмат муддати 
йиғиндиси билан аниқланади. Бу коффициентнинг суратида объект-
нинг хизмат муддати охиригача қоладиган йиллар сони тескари тар-
тибда кўрсатилади. 
Амортизацияни ҳисоблашда унинг тугатилиш қийматига эъти-
бор бериш лозим. Агар бошқа суммани ишончли тарзда ҳисоб-китоб 
қилиш мумкин бўлмаса, асосий воситанинг қолдиқ қиймати нолга 
тенг бўлади. 
Тўғри чизиқли усулда амортизация ҳисоблаш. Тўғри чизиқли 
усул деб тугатилган қиймати айрилган асосий воситалар объекти 
қийматини даврлар бўйича фойдаланиш муддати давомида тенг 
нисбатда ҳисоблаш усулига айтилади. Амортизация суммаси аморти-
зацияланаѐтган қийматни кўзда тутилган фойдаланиш даврлари 
сонига бўлиш йўли билан топилади: 
Йиллик амортизация суммаси = (дастлабки қиймати–тугатиш 
қиймати) /хизмат қилиш муддати. 
Мисол. «Мустақиллик» МЧЖда асосий воситага амортизация 
ҳисоблаш бўйича қуйидаги маълумотлар мавжуд; 

асосий воситанинг баланс қиймати- 50000 минг сўм; 

тугатилиш қиймати- 2000 минг сўм; 

хизмат муддати – 5 йил. 
Йиллик амортизация суммаси
 
= (50000-2000)/5= 9600 минг сўм.
Амортизацияни тўғри чизиқли усулда ҳисоблашда унинг сум-
маси фойдаланиш муддати давомида бир хил бўлади, жамғарилган 
эскириш бир текисда ошиб боради, қолдиқ қиймати эса, баҳоланган 
тугатиш қийматига етгунча бир текисда камайиб боради (иловага 
қаранг). 
Бажарилган иш ҳажмига кўра амортизация ҳисоблаш 
Бажарилган иш ҳажмига нисбатан амортизацияни ҳисоблаш 
усули асосий воситаларнинг ҳар ҳисобот йилида бажарган ишининг 
ҳисобига асосланган. Мазкур усул билан эскиришнинг ҳар йилги 
қийматини ҳисоблаш учун жами фойдаланиш муддати давомида 

---

130 
умумий баҳоланган ишлаб чиқаришни ҳамда ҳар бир аниқ йилдаги 
ишлаб чиқаришни олдиндан аниқлаш лозим. Ишлаб чиқариш сифа-
тида ишлаб чиқарилган маҳсулот, ишланган соатлар миқдори ва 
ҳоказолар олиниши мумкин. 
Хўжалик юритувчи субъектда шу давр мобайнида 480000 
сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарилди. 1-йилда - 80000, 2-йилда - 
120000, 3-йилда - 100000, 4-йилда – 80000, 5-йилда - 100000 сўмлик 
маҳсулот ишлаб чиқарилди. Маҳсулот бирлигига кетган амортизация 
харажатлари қуйидагига тенг: 
(50000-2000)/480000=0,1 ҳар бир сўмлик маҳсулот учун 
Бажарилган иш ҳажмига кўра амортизация ҳисоблаш усули 
объектлардан фойдаланиш муддати, уларнинг тузилиш хусусиятлари 
билан чекланган ҳамда мазкур активларнинг хўжалик фаолияти 
ҳажми йилма-йил ўзгарган ҳолларда қўлланилади. 
Жадаллаштирилган (тезкор) усуллар. Қолдиқли камайиш ҳамда 
кумулятив усуллар тезкор усуллар бўлиб ҳисобланади. Тезкор усул-
лар моҳияти шундаки, асосий воситалардан фойдалана бошланганда 
ҳисобланган амортизация суммаси объект хизмат муддатининг 
якунида ҳисобланган амортизация суммасидан анча юқори бўлади.
Тезкор усуллар, хусусан, технологиялар такомиллаштирилиши 
туфайли кўп турдаги ускуналар ўз қийматини йўқотиши (маънавий 
эскириши) билан ҳам тушунтирилади. Шундай қилиб, эскиришнинг 
катта суммасини келгусида эмас, балки жорий ҳисобот даврида 
ҳисобдан чиқариш тўғрироқ бўлади. 
Янги кашфиѐтлар ва ТМЗлар илгари харид қилинган ускунанинг 
маънавий эскиришига олиб келади ва уни жисмоний эскиришдан 
анча олдинроқ алмаштириш заруратини юзага келтиради. Тезкор 
усулларнинг яна бир афзаллиги шундаки, таъмирлаш бўйича хара-
жатлар, одатда, объектдан фойдаланиш муддатининг бошидагига 
нисбатан охирида кўпроқ бўлиши ҳисобланади. Бу эса таъмирлаш 
харажатларининг умумий суммаси ва амортизация ажратмалари бир 
неча йиллар давомида амалда доимий бўлиб қолишига олиб келади. 
Натижада асосий воситалар объектларининг фойдалилиги кўп йиллар 
давомида бир хиллигича қолади. 
Иккала тезкор усулда ҳам дастлабки йилларда ҳисобланган 
амортизация суммалари анча юқори бўлади, бажарилган ишлар 
ҳажмига пропорционал равишда эскириш суммасини ҳисоблаш усули 
эса амортизация ҳажмининг йилдан-йилга кескин ўзгариб туриши 

---

131 
туфайли амортизация ўзгаришининг аниқ тамойили ҳақида тасаввур 
бера олмайди. Ҳар йили амортизациянинг кескин ўзгариши асосий 
воситаларнинг қолдиқ қийматида ҳам ўз аксини топади. Тўғри 
чизиқли усулда эса қолдиқ қиймат миқдори тезкор усуллардаги 
қолдиқ қийматга нисбатан ҳар доим анча юқори бўлади. 
Асосий воситаларнинг ҳар хил турларига амортизациянинг 
турли усуллари қўлланилишига рухсат этилганлигини, бироқ бунда 
бир турдаги асосий восита учун фақатгина битта усул қўлланилиши 
мумкинлигини назарда тутиш лозим. 
Солиққа тортиш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг 
Солиқ кодексига биноан амортизация меъѐрлари қўлланилиши лозим. 
Хўжалик юритувчи субъектнинг ҳисоб сиѐсатига кўра ҳисобланган 
амортизация билан Солиқ кодексига мувофиқ ҳисобланадиган амор-
тизация ўртасидаги фарқ вақтинчалик фарқ дейилади, у вақтинчалик 
фарқлар ҳисобининг солиқ самараси ѐрдамида ҳисобда акс этти-
рилади. 
Мисол. «Малика» компаниясида фаолиятнинг дастлабки йилида 
солиқ тўлангунга қадар бўлган фойда 250 минг сўмни ташкил этган. 
Бунда ҳисоб фойдаси ва солиққа тортиладиган фойда ўртасида фарқ 
мавжуд, ҳисоб сиѐсатига мувофиқ ишлаб чиқариш усулида ҳисоб-
ланган амортизация 130 минг сўмни, солиққа тортиш мақсадлари 
учун амортизация эса (тўғри чизиқли усулда)- 100 минг сўмни 
ташкил қилганлигидан юзага келади. Бу айнан вақтинчалик фарқ 
бўлиб, солиққа тортиладиган фойда уни ҳисобга олганда 250000 
+(130000-100000)=280000 сўмга тенг. Фойда солиғининг 20%лик 
ставкаси бўйича ҳисобланган фойда солиғи (250000*20%)=50000 
сўмни ташкил этади, лекин бюджетга (280000*20%)=56000 сўм 
тўлаш керак бўлади, бу икки миқдор ўртасидаги фарқ вақтинчалик 
фарқлар бўйича муддати узайтирилган фойда солиғи ҳисобланади ва 
у қайси ҳисобот даврида сўндирилишига қараб, боғлиқ равишда 0930 
ѐки 3210-счѐтларида акс эттирилади. 
Ушбу муомалалар бўйича қуйидагича проводкалар берилади: 
Д-т 9810-«Фойда солиғи бўйича харажатлар» - 50000 сўм 
Д-т 0950, 3210-«Вақтинчалик фарқлар бўйича муддати узайти-
рилган даромад солиғи» - 6000 сўм 
К-т 6410-«Фойда солиғи бўйича бюджетга қарзлар» - 56000 сўм. 
Хўжалик юритувчи субъектнинг ҳисоб сиѐсатига мувофиқ ҳисоб-
ланган амортизация Солиқ кодекси бўйича амортизациядан юқори 

---

132 
бўлган ҳолатда мазкур фарқ суммасига солиқ бўйича муддати узай-
тирилган қарз юзага келади.
Юқорида келтирилган мисолнинг аксини кўриб чиқамиз, бунда 
ҳисоб фойдаси 280000 сўмни, солиққа тортиладиган фойда эса – 
250000 сўмни ташкил қилган. 
Бухгалтерия ѐзуви қуйидагича бўлади: 
Д-т 9810-«Фойда солиғи бўйича харажатлар» - 56000 сўм 
К-т 6410-«Фойда солиғи бўйича бюджетга қарзлар» - 50000 сўм 
К-т 6250, 7250-«Солиқларга оид вақтинчалик фарқлар бўйича 
муддати узайтирилган мажбуриятлар» - 6000 сўм. 
Қолдиқли камайиш усулида амортизация ҳисоблаш. Камайиб 
борувчи қолдиқ усули активдан фойдаланиш муддатида амортизация 
суммасининг доимо камайиб боришини ифодалайди. Ушбу усулда 
эскириш меъѐри асосий воситаларнинг қолдиқ қийматига кўпай-
тирилади. Одатда, бу усулда амортизация меъѐри икки ҳисса қилиб 
олинади.