Махсус таълим вазирлиги

 
 
 
 
 
 
 

---

330 
Маҳсулотларнинг таннархини жараѐнлар бўйича калкуляция 
қилиш ва харажатларни йиғишнинг умумий чизмаси. 
Ишлов берадиган цехлар 
Асосий хом 
ашѐ ва 
материаллар 
А
Тайѐр 
маҳсулот 
Тугалланмаган 
ишлаб 
чиқариш 
Тугалланмаган 
ишлаб чиқариш
Бевосита 
меҳнат ҳақи 
В
Тайѐр 
маҳсулот 
Тугалланмаган 
ишлаб 
чиқариш 
Ишлаб 
чиқариш 
устама 
харажатлари 
С 
Тайѐр 
маҳсулот 
Тугалланмаган 
ишлаб 
чиқариш 
Тайѐр маҳсулот 
2010-"Асосий 
ишлаб чиқариш" 
А-цех
2010-"Асосий ишлаб 
чиқариш" 
В-цех 
2010-"Асосий 
ишлаб чиқариш" 
С-цех 
Хом ашѐ, 
меҳнат, 
ишлаб 
чиқариш 
устама 
сарфлари 
ва
ўзининг 
сарфлари
Тайѐр 
маҳсулот- 
лар 
Тугаллан-
маган 
ишлаб 
чиқариш 
А-
цехнинг 
сарфлари 
ва 
ўзининг 
сарфлари 
Тайѐр 
маҳсулот
-лар
Тугаллан
-маган 
ишлаб 
чиқариш 
В 
цехнинг 
сарфлари 
ва 
ўзининг 
сарфлари 
Тайѐр 
маҳсулот
-лар 
Тугаллан
-маган 
ишлаб 
чиқариш 
2810-"Омбордаги 
тайѐр маҳсулот" 
9110-«Сотилган 
маҳсулотларнинг 
таннархи" 
Омборга 
қабул 
қилинган 
тайѐр 
маҳсулот
-лар 
Сотилган 
маҳсулот
-ларнинг 
таннархи 
Сотилган 
маҳсулот
-ларнинг 
таннархи 
 
Тўлиқ таннарх бўйича харажатлар ҳисоби усулида маҳсулот 
таннархи доимий ва ўзгарувчан, бевосита ва билвоситага бўлинишдан 
қатъий назар, корхонанинг барча чиқимлари киритилади. Бевосита 
маҳсулотга киритиб бўлмайдиган харажатларни аввалига улар келиб 
чиққан жавобгарлик марказлари бўйича тақсимланади, кейин эса тан-

---

331 
ланган базага мутаносиб равишда маҳсулот таннархи олиб ўтилади. 
Кўпинча, тақсимлаш базаси сифатида ишлаб чиқариш ишчиларининг 
иш ҳақи, ишлаб чиқариш таннархи ва ҳ.к. лар ҳисобланади. 
Таъкидлаш керакки, бу усул мамлакатимизда кенг тарқалган ва 
молия ҳисоби ва солиқ бўйича норматив ҳужжатлар талаблари ва Ўз-
бекистонда юзага келган анъаналарга мос келади. Бироқ мазкур усул 
бир муҳим ҳолни ҳисобга олмайди: буюм бирлиги таннархи маҳсулот 
чиқариш ҳажми ўзгарганда ўзгаради. Агар корхона маҳсулот ва со-
тишни камайтирса, маҳсулот бирлиги таннархи пасаяди, борди-ю, 
корхона маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини қисқартирса, таннарх 
ўсади. 
Хўжалик юритишнинг ҳозирги шароитларида чекланган таннарх 
яъни маржинал усул бўйича харажатлар ҳисоби усулига афзаллик 
бериши зарур, унга мувофиқ маҳсулотга корхона чиқимларининг 
ҳаммасини ѐзиб қўйилмайди, балки унинг бир қисми - ўзгарувчан 
харажат ѐзилади. Бу усулда доимий харажатларнинг маҳсулот 
таннархи ҳам киритилмайди ва шундай харажатлар юзага келганда 
ўша давр фойдасини камайтиришга ҳисоб қилинади. Маржинал даро-
мад анча фаол рол ўйнайди ва бутун маҳсулот каби алоҳида буюм 
рентабеллигининг умумий даражаси ҳақида дарак беради. Бинобарин, 
буюмларнинг сотув баҳоси ва ўзгарувчан харажатлар суммаси ўрта-
сидаги фарқ қанча баланд бўлса, маржинал даромад ва рентабеллик 
даражаси ҳам шунча баланд бўлади. Бундан ташқари, харажат-
ларнинг доимий ва ўзгарувчанларга бўлинишида корхона фаолиятини 
бошқариш ва таҳлил қилиш муҳим аҳамият касб этади, жумладан, 
ассортимент сиѐсати, шунингдек, зарарли фаолият юритилганда ѐпиб 
қўйиш ѐки касод топганлигини эълон қилиш ҳақида қарор қабул қи-
лиш учун ҳам керак. 
Мазкур бошқарув харажатлар ҳисоби маржинал усулни қўллаш-
нинг самарадорлиги ҳақида ҳулоса чиқаришга имкон беради. Бу усул-
нинг асосий афзаллиги.доимий ва ўзгарувчан харажатларнинг бирла-
шишидан иборат. Бу харажатларни бошқариш қуйидаги энг муҳим 
вазифаларни ҳал этиш имконини беради:
- маҳсулотнинг ѐки буюртма баҳосининг қуйи чегарасини аниқ-
лаш; 
- маҳсулот хилма-хил турига фойдалилигининг қиѐсий таҳлили; 
- маҳсулот чиқариш ва сотишнинг қулай дастурини аниқлаш; 
- маҳсулот ѐки хизматларнинг ўз маҳсулоти ва уларни четдан 

---

332 
сотиб олиш ўртасидаги танлов; 
- ишлаб чиқариш технологиясининг иқтисодий нуқтаи назардан 
қулайлигини танлаш; 
- корхона бардошлилиги захираси ва зарарсизлик нуқтасини 
белгилаш ва ҳ.к. 
Ишлаб чиқариш корхоналарида харажатлар ҳисобининг юқори-
да келтирилган усуллари доирасида маҳсулот таннархини ҳисоб 
қилиш учун калкуляциянинг қуйидаги усулларини қўллаш мумкин: 
- калкуляция қилишнинг норматив усули; 
- бевосита ҳисоб-китоб усули; 
- зарарли маҳсулотга харажатларни чиқариб ташлаш усули; 
- харажатларни мутаносиб тақсимлаш усули; 
- калкуляция қилишнинг аралаш усули. 
Калкуляция қилишнинг норматив усули харажатлар ҳисоби нор-
матив усулининг таркибий қисми ҳисобланади. Ушбу усулни қўллаш-
нинг афзалликлари: харажатлар норма ва норматив бўлимларининг 
мавжудлиги; ишлаб чиқариладиган буюмлар бирлиги таннархининг 
норматив калкуляциясини тузиш; амалдаги нормалар нуқтаи назари-
дан ва улардаги оғишишлар бўйича харажатлар ҳисоби ва ишончли 
ҳужжатлар. 
Бевосита ҳисоб-китоб усулида, маҳсулот таннархи шу маҳсулот 
бўйича харажатларнинг умумий миқдорига бўлиш билан ҳисобга 
олинади. 
Шу усул билан таннархни ҳисоблашда харажатлар ҳисоби объ-
ектлари калкуляция объектлари билан мос келганда мақсадга эриши-
лади. Харажатларни умумлаштириш усулида маҳсулот таннархи бу-
юмни алоҳида қисмлари ѐки уни тайѐрлаш жараѐни бўйича аниқ-
ланади. Бу усул, одатда, ишлаб чиқаришларда қўлланилади, бу ерда 
харажатлар ҳисоби учун қайта ишлов бериш усули қўлланилади. 
Қўшимча маҳсулотга харажатларни чиқариб ташлаш усулида 
ишлаб чиқаришдан олинадиган маҳсулотлар асосий, қўшимча ва 
чиқиндиларга бўлинади. Асосий маҳсулот таннархини аниқлаш учун 
қўшимча маҳсулотлар ва чиқиндилар олдиндан белгиланган баҳолар 
бўйича умумий харажатлардан чиқариб ташланади. 
Харажатларнинг мутаносиб тақсимланиш усули буюмларнинг 
бир қанча турини бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқариш шартларида 
маҳсулот таннархини калкуляция қилиш учун қўлланилади, уларга 
харажатларни бевосита киритиб бўлмайди. Бу усул аралаш маҳ-

---

333 
сулотлар ишлаб чиқаришда қўлланилади, бунда бир вақтнинг ўзида 
бир технологик жараѐнда маҳсулотнинг бир қанча турини олинади. 
Харажатларнинг қўйилган ҳисоби ишлаб чиқиладиган буюмлар гуру-
ҳи бўйича ташкил этилади, гуруҳлар ичидаги харажатлар эса иқти-
содий жиҳатдан асосланган, баъзида мутаносиб равишда маҳсулот-
ларнинг алоҳида турларига тақсимланади. 
Калкуляция қилишнинг аралаш усули, агар ҳар бирини алоҳида 
қўллаш имконини бермаса ѐки таннархни асосли ҳисобга олишни 
таъминласа, юқорида санаб ўтилган бир қанча усулларнинг бирику-
вини намоѐн этади. Масалан, ўсимликшуносликда харажатларни ҳи-
собдан чиқариш усули билан асосий ва бириктирилган маҳсулот тан-
нархини аниқланади, сўнгра харажатларни мутаносиб равишда тақ-
симлаш усулидан фойдаланиб, маҳсулотларнинг ҳар бир тури тан-
нархи чиқариб ташланади.
Асосий маҳсулот бирлиги таннархи бевосита ҳисоб-китоб усули 
билан калкуляция қилинади. 
Калькуляцион бирликни тўғри белгилаш маҳсулот таннархини 
ҳисобдан чиқаришда муҳим роль ўйнайди. 
Калькуляцион бирлик калькуляцион объект ўлчамидир. Уни 
танлаш маҳсулот тайѐрлаш хусусиятлари, номенклатура кенглиги, ўл-
чашнинг қўлланиладиган бирликлари, амалдаги андозалар ва ишлаб 
чиқиладиган буюмнинг техник шартларига боғлиқ бўлади. 
Амалий фаолиятда ишлаб чиқариш корхоналари калькуляцион 
бирликларининг қуйидаги гуруҳларидан фойдаланилади: 
- шартли бирликлар - 100% ўткирликдаги спирт, амалдаги мод-
дани фоизга қайта ҳисоблангандаги минерал ўғитлар (азот, фосфор, 
кальций) ва ҳ.к.; 
- табиий бирликлар - доналар, килограмлар, тонналар, метрлар, 
куб метрлар, киловатт-соатлар ва ҳ.к.; 
- шартли-табиий бирликлар консерваларнинг 100 шартли банка-
лари, маълум турдаги 100 жуфт пойафзал ва ҳ.к.; 
- фойдаланиладиган (эксплуатацион) бирликлар - қувват, маҳ-
сулдорлик ва ҳ.к.; 
- ишлар бирликлари-ташиб келтирилган юкнинг бир тоннаси, 
йўл қопламасининг юз метри ва ҳ.к.; 
- вақт бирлиги – машина – кун, машина – соат, норма – соат ва ҳ.к. 
Корхоналарда маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархини ҳисоб-
лаш учун калькуляцион бирликларнинг барча мажмуидан биттасига 

---

334 
афзаллик берилади ва унга асосий ўлчагич деб қаралади. Одатда, у 
маҳсулот (иш) ҳажми ўлчами бирлиги билан мос келади. Агар маҳсу-
лотнинг маълум тури учун икки ўлчагичдан фойдаланилса (масалан, 
тонналар ва қувват бирлиги), унда таннарх калкуляцияси учун асосий 
ўлчагич қўлланилади. 
Калькуляцон бирликлар тармоқ йўриқномалари билан белги-
ланади. Нон ѐпиш корхоналари учун центнер, пиво тайѐрлаш корхо-
налари учун - бир декалитр (дал) ва ҳ.к. калькуляцион бирлик ҳисоб-
ланади. 
Маҳсулот кооперациясида ишлаб чиқариш корхоналарида хўжа-
лик юритишнинг ҳозирги шароитларида улар ишлаб чиқарадиган 
маҳсулот (ишлар, хизматлар) нинг турлари ўртасидаги билвосита 
харажатларни тақсимлаш масаласи алоҳида долзарб бўлиб турибди. 
Уларни, одатда, аввалги фаолият турлари (йўналишлари) бўйича, 
кейин эса (фаолият ҳар бир тури ичида) ишлаб чиқариладиган маҳ-
сулот турлари бўйича тақсимланади. Улар оқилона тақсимланган-
ларига қараб маҳсулотнинг технологик турлари таннархи аниқланади. 
Ўз навбатида, баҳо-нарх ва унинг тузилмавий сиѐсати соҳасида (маҳ-
сулот чиқариш ва сотиш номенклатурасини шакллантириш) корхона 
сиѐсати катта аҳамият касб этади. 
Маҳсулотнинг алоҳида турлари таннархини аниқлашнинг икки 
асосий усули мавжуд: 
- ишлаб чиқаришнинг билвосита харажатларини умумзавод ба-
заси асосида тақсимлаш (plant-wide over head app lication base);
- ишлаб чиқаришнинг билвосита харажатларини бўлинмалар да-
ражасида тақсимланиши (departament wide over head application base). 
Ишлаб чиқаришнинг билвосита сарфларини тарқатишнинг 
умумзавод базаси асосида маҳсулотлар турлари бўйича таннархини 
ҳисоблаш усули корхона ишлаб чиқариш билвосита харажатлар бир 
синтетик ҳисобда ва ҳисоб даври охирида уларни тақсимотини ягона 
базаси асосида маҳсулот турлари бўйича тақсимлашдан иборат (бево-
сита умумий харажатлар, бевосита моддий харажатлар, жиҳозлаш 
иши соатлари ва ҳ.к.). Ушбу усулни афзаллиги оддийлиги ва кам 
меҳнатлилигидир. Асосий камчилиги эса, маҳсулотнинг хилма-хил 
турларини ҳақиқий таннархини аниқлаш чоғида у жиддий бузилиш-
ларга олиб келади. Демак, корхонада икки: ―А‖ ва ―Б‖ маҳсулот тури 
чиқарилади. Бунда ―А‖ буюм машина технологияси асосида, ―Б‖ эса 
қўл меҳнати асосида тайѐрланади. Шунда ―Меҳнатнинг бевосита 

---

335 
харажатлари‖ тақсимлаш базаси қўлланилганда, биринчи тур маҳсу-
лот таннархи пасайган, иккинчисиники кўтарилган, ―Асбоб-ускуна 
иш соатлари‖ тақсимлаш базаси қўлланилганда эса - бунинг акси бўл-
ган. 
Бўлинмалар даражасида ишлаб чиқариш билвосита харажатлар 
тақсимлаш усули анча мураккаб. Бироқ олдинги усулга нисбатан маҳ-
сулотнинг алоҳида турлари таннархиниг анча аниқ тасвирини берди. 
Мазкур усулдан фойдаланиш уларнинг ҳар бири учун алоҳида суб 
ҳисоблар очилиб бўлинмалар даражасида ҳисобга олинади. Ҳисоб 
даври охирида маҳсулот турлари бўйича ишлаб чиқариш билвосита 
харажатлар тақсимоти ҳар бир субҳисоб учун алоҳида амалга 
оширилади. Бунда ҳар бир субҳисобга бўлинма технологик жараѐни 
хусусиятини акс эттирувчи ўз тақсимот базаси мос келади. Масалан, 
автоматлаштирилган цехни ишлаб чиқариш билвосита харажатларни 
ишлаб чиқариладиган маҳсулот турлари бўйча асбоб-ускуналар иш 
соатларига биноан тақсимланиши мумкин; қўлда йиғиш цехининг 
ишлаб чиқариш билвосита харажатлари - меҳнатнинг бевосита хара-
жатларига кўра тақсимланади. Ишлаб чиқариш билвосита харажат-
ларини ҳисобга олишда мазкур усулни қўлланганда бузилишларни 
батамом бартараф этиб бўлмайди: биринчидан, умумзавод ишлаб 
чиқариш билвосита харажатлар тақсимоти қолади, иккинчидан, ало-
ҳида бўлинма ичида турли ишлаб чиқариш линиялари бўйича ишлаб 
чиқариш билвосита харажатлари тақсимотида хатолар бўлиши мум-
кин.
У ѐки бу тақсимлаш базасини танлаш корхона (тақсимотнинг 
умумзавод базасидан фойдаланилганда) ѐки унинг алоҳида хизмат-
лари (бўлинмалар даражасида ишлаб чиқариш билвосита харажатлар 
ҳисобида) ишининг функционал хусусияти билан шарт қилиб қўйи-
лади. Бунда у ѐки бу технологик линияда захираларнинг турлари қў-
шилиб кетиши тақсимот базасини танлашнинг асосий мезони бўлиб 
ҳисобланади.
Маҳсулот ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган асосий захи-
ралар қуйидагилар ҳисобланади: 
- моддий айланма воситалар (хом ашѐ, материаллар, бутлов-
чилар); 
- асосий воситалар (амортизация қисмида); 
- меҳнат захиралари (иш ҳақи қисмида). 
Шундай қилиб, корхона алоҳида бўлинмалари, цехларининг тех-

---

336 
нологик жараѐни: 
- меҳнат талаблиги; 
- капитал талаблиги; 
- материал талаблиги; 
даражалари билан фарқ қилади. 
Агар бўлинма фаолияти меҳнатталаб бўлса (қўл меҳнатининг 
катта улуши), шу бўлинма цехининг умумзавод харажатларини меҳ-
нат захираларини истеъмол қилиш билан боғлиқ кўрсаткичларни асос 
қилиб олиб, маҳсулот турлари бўйича тақсимлаш лозим бўлади. Маз-
кур бўлинма ишлаб чиқариш билвосита харажатларининг тақсимоти 
базаси сифатида қуйидагилардан фойдаланиш мумкин: 
- меҳнатнинг ҳақиқий харажатлари (маҳсулот турлари бўйича 
2010 -счѐт корреспонденциядаги 6710 -счѐт кредити); 
- меҳнатнинг норматив (режавий) бевосита харажатлари; 
- у ѐки бу технологик жараѐнда ҳаракатга келтирилган ходим-
лар миқдори. 
Агар бўлинма фаолияти капиталталаб бўлса (автоматлаш-
тирилган ишлаб чиқариш линиялари), шу бўлинма умум ишлаб чи-
қариш харажатларини асосий воситалардан фойдаланиш билан боғ-
лиқ кўрсаткичларини каср қилиб олиб, маҳсулот тўлдириш бўйича
тақсимлаш мумкин. Бу ерда ишлаб чиқариш билвосита харажатлар 
тақсимоти базаси сифатида: 
- маҳсулот турлари бўйича амортизацион чегирмалар; 
- асбоб-ускуналарнинг ҳақиқий иш соатлари; 
- у ѐки бу техник жараѐнда ҳаракатга келтирилган асосий воси-
таларнинг қолдиқ қиймати. 
Агар бўлинма фаолияти материалталаб бўлса (мазкур бўлинмада 
маҳсулот қийматига қўшилган харажатлар кўп ҳолларда хом ашѐ ва 
материаллар харажатлари ҳисобланади), тақсимот базаси деб: 
- хом ашѐ ва материалларнинг ҳақиқий бевосита харажатлари 
(1010 ва 2110-счѐтлар кредити билан корреспонденцияда 2010 счѐт 
дебети); 
- хом ашѐ ва материалларнинг режавий (норматив) бевосита ха-
ражатлари. 
Агар бўлинма фаолияти қанақа бўлишини (меҳнатталаб, капи-
талталаб ѐки материалталаб) аниқ белгилаш мумкин бўлмаса, 
тақсимотнинг захиралар икки ѐки ундан кўпроқ турлари асосида ҳи-
соб қилинадиган аралаш базасидан фойдаланиш мумкин: 

---

337 
- тўлиқ бевосита моддий харажатлар (жорий моддий харажатлар 
плюс амортизация) - фойдаланиладиган хом ашѐ, материаллар ва 
асосий воситаларнинг катта солиштирма оғирлигида; 
- қўшилган қиймат (амортизацион плюс меҳнатнинг бевосита 
харажатлари) - меҳнат захиралари ва капитал (асосий воситаларнинг)
катта солиштирма оғирлигида; 
- тўла бевосита харажатлар - бирон-бир захиралар тури устувор-
лиги йўқлигида. 
Тақсимот базалари корхона (бошқарув аппарати) функционал 
хизматлари учун ҳам мавжуд бўлади. Бундай ҳолда улар, одатдаги-
дек, бошқарув аппарати хизмати бажарадиган асосий функциялардан 
бирининг миқдор жиҳатини характерлайди. Демак, тақсимотнинг асо-
сий базалари қуйидагилар бўлиши мумкин: 
- дисперциялаштириш хизмати учун - ташиб кетиладиган тайѐр 
маҳсулот тонна-километрлиги; 
- омбор хўжалиги учун - бир кунга сақлаш бирлигига омбордаги 
ўртача қолдиққа кўпайтирилган норматив харажатлар ѐки тайѐр 
маҳсулотнинг сақлаш бирлиги кубометражи; 
- юкни жўнатиш бўлими учун - тайѐр маҳсулотни юклаб жўна-
тиш бўйича шартномалар миқдори. 
Ишлаб чиқариш билвосита харажатларининг энг адекват (мос) 
базасини ҳисоблаш учун жорий харажатлар талаб қилиниши мумкин. 
Шу боис қатор ҳолларда гарчи адекват (мос) бўлсада, унча меҳнатта-
лаб бўлмаган бошқа ―қўшимча‖ тақсимот базаларини қўллаш мақ-
садга мувофиқдир. Корхона хўжалик фаолияти жараѐнида автоматик 
тарзда мўлжал қилинадиган молиявий кўрсаткичлар, одатда, қўшим-
ча тақсимот базалари ҳисобланади. Шу боис уларнинг ҳисоб-китоби 
қўшимча чиқимларни талаб этмайди. Шундай кўрсаткичларга қуйи-
дагилар киритилиши мумкин: 
- маҳсулот чиқариш ҳажми; 
- маҳсулот сотиш ҳажми; 
- сотиш таннархи; 
- маҳсулот чиқариш таннархи; 
- хом ашѐ ва материаллар сотиб олиш таннархи; 
- маржинал даромад; 
- ходимларнинг ўртача рўйхат миқдори. 
Маҳсулот сотиш ҳажмлари ва таннархи (сотиш, чиқариш, хом 
ашѐ ва материаллар сотиб олиш таннархлари) кўрсаткичлари ишлаб 

---

338 
чиқариш билвосита харажатларини тақсимлашнинг қўшимча базала-
ри сифатида фойдаланилади. 
Сотишлар ҳажми фаолияти рағбатлантиришга йўналтирилган
бўлинмалар учун тақсимланманинг ―қўшимча‖ базаси ҳисобланади. 
Бу, масалан, маркетинг ѐки сотиш бўлими бўлиши мумкин. 
Сотиш ва чиқариш таннархлари фаолияти молиявий цикл (ай-
ланма)нинг талайгина қисмини ѐки чиқариладиган маҳсулотларнинг 
кўп турлари ва технологик жараѐнларни қамраб оладиган бўлин-
малар учун тақсимотнинг ―қўшимча‖ базаси сифатида қўлланиши 
мумкин. Корхона ишлаб чиқариш бўлинмалари даражасида бу йиғув 
цехи, техник назорат бўлими, автотранспорт хизмати, бошқариш хиз-
матлари даражасида номолиявий ва юридик бўлимлар, ахборотни 
ишлаб чиқиш бўлими бўлиши мумкин. Хом ашѐ, материаллар ва 
бутловчи материаллар сотиб олиш таннархи функциялари ва фой-
дали ҳаракати ―кирувчи‖ молиявий ва моддий оқимларга (диспе-
черлаш хизмати, моддий-техника таъминоти хизмати) йўналтирилган 
бўлинмалар учун тақсимотнинг ―қўшимча‖ базаси ҳисобланади. Иш-
лаб чиқариш билвосита харажатлари тақсимотининг самарали тизим-
ларини татбиқ этиш масалаларини писанд қилмаганда, ишлаб чиқа-
риш дастурида, сотишлар ва корхона баҳо сиѐсатидаги мутаносиблик 
жиддий бузилади, бу эса ўз навбатида, корхона фаолиятининг молия-
вий натижалари ѐмонлашувига олиб келади.