Махсус таълим вазирлиги

6.4. Маҳсулот таннархини аниқлаш усуллари 

Иқтисодиѐтни эркинлаштириш шароитида корхоналарга ўз фао-

лияти натижалари учун тўла иқтисодий мустақиллик ва жавобгарлик 
берилиши назарий жиҳатдан ўз харажатлари ва таннархи билан 
самарали бошқаришда корхона манфаатдорлигини ошириш учун ша-
роитлар яратиш керак эди. Бироқ собиқ шўролар тизимидан мерос 
қолган корхоналар ўртасидаги анъанавий хўжалик алоқаларининг 
узилиши, нархларнинг ошиши, биринчи навбатда, хом ашѐ, энергия 
узатувчи ва транспорт хизмати баҳоларининг ошиши таннархнинг 
кескин кўтарилиб кетишига, ишлаб чиқариш ҳажмининг камайишига, 
кўп ҳолларда эса корхона фаолиятининг тўхтаб қолиши ва уларнинг 
тугатишга олиб келди. Саноатдаги инқироз сўнгги ўн йил ичида 
амалда қўлланиб келинган харажатлар билан бошқариш тизимининг 
фойдали элементларини қўлдан бой берганди. Шундай қилиб, хара-
жатлар ва таннарх билан самарали бошқаришни амалий жиҳатдан 
қайта ўрганиш вақти келди. 
Амалда калкуляция ва харажатлар ҳисоби объектлари тез-тез 
бир-бирига мос келиб туради. Бундай ҳолатда маҳсулот бирлиги 
таннархини ҳисоблаш учун ҳисоб объекти бўйича харажатларнинг 
умумий суммаси тайѐрланган буюмлар миқдорига бўлинади. Улар 
бир-бирига мос келмай қолган ҳолда эса калкуляция объекти бирлиги 
таннархни аниқлаш учун ҳисоб объекти бўйича харажатлар умум-
лаштирилади ва олинган натижа тайѐрланган маҳсулот миқдорига 
бўлинади. Бундай ҳолда харажатлар ҳисоби объектлари калкуляция 
объектининг бир қисми (улуши) бўлиб ҳисобланади. 
Ишлаб чиқариш корхоналарида харажатлар ҳисобини турли усул-
лар билан ташкил этиш мумкин.
1) харажатларни баҳолаш усули бўйича; 
2) ишлаб чиқаришнинг технологик жараѐнларига нисбатан хара-
жатлар нисбати бўйича;
3) Харажатларни маҳсулот таннархига киритишнинг тўлиқлиги 
бўйича. 
Харажатларни баҳолаш усулида ҳақиқий, норматив ва режавий 

---

325 
(тахминий) таннарх харажатлари ҳисоби усулларини ажратиб олиш 
зарур. 
Ҳақиқий таннарх бўйича харажатлар усулидан фойдаланишда 
ҳисобот давридаги ҳақиқий харажатлар ҳажми қўйидаги формулада 
аниқланади: