Махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

ИННОВАЦИОН 
ИНФРАТУЗИЛМА 
Ишлаб чиқариш-
техника технология 
Молиявий манбалари 
Ахборот таъминоти 

---

129 
4.2-расм. 
Инновацион инфратузилма
143
4.2-расмда 
инновацион инфратузилманинг умумий кўриниши 
берилган, унинг таркибида учта асосий субъектлар: ишлаб-чиқариш-техника 
ва технология, молиявий манбалари ҳамда ахборот таъминоти ўрин олган. 
Ўзбекистонда 4.2-расмда келтирилган инновацион инфратузилманинг 
айрим субъектлари у ѐки бу даражада шаклланиб улгурган, улар бугунки 
кунда ўзининг иқтисодий самарасини ҳам бермоқда. Бироқ, инновацион 
ривожланиш орқали мамлакатда барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш 
учун расмда келтирилган барча субъектларнинг ўзаро бир-бирига 
боғлиқликда ва ҳамкорликда ишлаши муҳим аҳамият касб этади.
Айниқса, инновацион инфратузилманинг молиявий манбалар 
бўлимининг ўрни муҳим ҳисобланади. Чунки, бозор иқтисодиѐти шароитида 
ҳар қандай янги технология ва интеллектуал капитални амалиѐтга жорий 
этилиши жуда катта молиявий маблағ билан қўллаб-қувватланишини талаб 
этади. Бу масала бўйича мамлакатимиз мисолида йиллик харажатлар 
ҳолатини таҳлил этадиган бўлсак, давлат бюджети ҳисобидан илм-фан ва 
инновацияни молиявий қўллаб–қувватлаш учун срафланаѐтган молиявий 
маблағ ЯИМнинг бир фоизига ҳам етмайди. Ушбу миқдор қиймат 
кўринишида 1,0 триллион сўмни ѐки расмий курс бўйича АҚШ долларида 
143
Муаллифлар ишланма (ИТМ-илмий тадқиқот марказлари, МСГ-молия-саноат гуруҳлари, ЭИЗ-эркин 
иқтисодий зоналар, ОАВ-оммавий ахборот воситалари) 
ИТМ 
Венчур фондлар 
Давлат бюджети 
Бизнес фариштлар 
Интернет-ресурслар
ОАВ
Информацион-
аналитик марказ 
Хусусий инвестор 
Технопарклар 
Бизнес инкубатор 
МСГ 
ЭИЗ 
Инвестиция 
фондлари 

---

130 
ҳисоблайдиган бўлсак, тахминан 300-350 млн АҚШ долларини ташкил этади. 
Бу кўрсаткични айрим ривожланган мамлакатлар хусусан АҚШда 
инновацион ғояларни қўллаб-қувватлаш мақсадида ҳар йили давлат 
бююжети ҳисобидан ажратиладиган маблағларига солиштириб ўрганадиган 
бўлсак жуда кам эканлигини кўришимиз мумкин. Масалан, АҚШда ҳар йили 
инновацион иқтисодиѐтни қўллаб-қувватлаш учун қарийб 500,0 млрд АҚШ 
доллари сарфланади.
4.2-расмда инновацион инфратузилмани ташкил этувчи таркибий 
тузилмалар таркибида молиявий манбалар сифатида алоҳида тўхталиб 
ўтилиши зарур бўлган венчур фондлар ва бизнес-фаришталар келтирилган. 
Замонавий шароитда ушбу иқтисодий терменлар ва молиялаштириш 
манбалари хусусидаги фикр-мулоҳазалар тез-тез учраб туради. Шунга 
қарамасадан, уларнинг иқтисодий моҳияти ва молиялаш тартиби ҳақида 
атрофлича тўхталиб ўтмоқчимиз.
Инновацион лойиҳаларни венчур фондлар орқали молиялаштириш 
XXI асрнинг бошларидан АҚШ, Исроил ва Буюк Британияда кенг 
ривожланди. Венчур фондлари орқали молиялаштиришнинг асосий мақсади 
фойда олишга қаратилган бўлиб, келажаги бўлган ва янгидан ташкил 
этилаѐтган акциядорлик уюшмаларининг капиталини шакллантиришда узоқ 
муддатли (асосан 5-7 йилга) хусусий инвестициялари ҳисобидан қатнашади.
Венчур молиялаштиришнинг ўзига хос хусусияти шундаки, ташкил 
этилаѐтган акциядорлик уюшмаси хусусий инвестицияларни юқори 
даражадаги техника ва технологияларни яратиш, сотиб олиш учун ишлатади 
ва хусусий инвесторлар уюшманинг акциялари баҳосини ўсиб бориш 
ҳисобидан келаѐтган қисмидан ўз фойдасини олиб туради. Шу боис ушбу 
молиялаштириш тартиби жуда рискли бўлиб, хусусий инвесторлар 
томонидан қўйилган инвестициялар акциядорлик уюшмасининг молиявий 
фаолияти ѐмонлашуви натижасида ҳеч қандай фойда ололмаслиги ҳам 
мумкин. Шунинг учун венчур сўзи инглизча 
venture
— рискли корхона 
маъносини англатиб, хусусий инвесторлар томонидан энг замонавий ва 

---

131 
юқори технологияларни яратиш соҳасига қўйилган бўлиб, одатда ушбу 
инновацион лойиҳаларнинг 70-80 фоиз фойда келтирмайди, лекин кўрилган 
молиявий зарар қолган 20-30 фоизи ҳисобидан келган фойда орқали 
қопланади. 
Бизнес-фаришталар – бу ҳеч қандай гаров таъминотисиз, юқори ўсиш 
имконияти эга бўлган компанияларни шахсий маблағлари ҳисобидан 
молиялаштирадиган бадавлат кишилардир. 
―Фаришта‖ тушунчаси ХХ асрнинг бошларида Нью-Йоркнинг театр 
ходимлари ўртасида вужудга келган. Нью-Йоркнинг Бродвей массивидаги 
театрларнинг янги постоновкаларини молиялаштирган фанатларини 
―фаришталар‖ сифатида атаганлар, уларни санъатга бўлган қизиқиши ва 
актѐрлар билан ўзаро яқиндан танишиш зарурияти бу каби молиявий рискли 
ҳаракатига сабаб бўлган. Агар ―фаришталар‖ томонидан инвестиция 
қилинган постановкалар муваффақият қозонсагина улар фойда олганлар, акс 
ҳолда зарар кўрган. 
Бироқ, айрим манбаларга кўра бизнес-фаришталар ушбу термен пайдо 
бўлгунга қадар ҳам мавжуд бўлган. Масалан, Томас Сандерс и Гардинер 
Грин Хаббард 1874 йилда Александра Беллага қарашли телефон 
компаниясини молиялаштирган, бир неча йилдан кейин муваффақиятли 
лойиҳа натижасида яхшигина молиявий фойда кўрган. 1878 йилда Джон 
Пирпонт Морган ва Спенсер Траск Томас Эдисоннинг электр энергияси 
соҳасидаги лойиҳасини молиялаштирган, Генри Форд 1903 йилда ўзининг 
компаниясини очиш мақсадида бешта инвесторнинг 40 минг доллардан 
ортиқ маблағини жаб этган
144
.
Ўзбекистонда бизнес-фаришталарнинг инновацион лойиҳаларни 
молиялаштириш амалиѐти деярли мавжуд эмас, деярли мавжуд эмас деганда 
молиявий жиҳатдан бой кишиларнинг юқори технологияларни шахсий 
144
Брайан Хилл, Ди Пауэр. Бизнес-ангелы. Как привлечь их деньги и опыт под реализацию своих бизнес-
идей. — М.: Эксмо, 2008. 

---

132 
маблағлари ҳисобидан молиялаштириш амалиѐти ривожланмаган. Бунинг 
учун айнан, таъкидлаш жоизки, ташкилий-ҳуқуқий базар ҳам яратилмаган.
Фикримизча, мамлакатимизда молиявий жиҳатдан имконияти юқори 
бўлган 
шахсларнинг 
хусусий 
маблағлари 
ҳисобидан 
инновацион 
лойиҳаларни молиялаштиришни ҳуқуқий кафолатини берувчи қонун ва 
тегишли меъѐрий ҳужжатларни қабул қилиш мақсадга мувофиқ. 
Инновацион ривожланиш орқали барқарор иқтисодий ўсишни 
таъминлашнинг асосида кишиларнинг ителлектуал салоҳияти, янаям аниқроқ 
ва оддийроқ қилиб айтадиган бўлсак таълим ва фан ѐтибди. Демак, 
мамлакатда инновацион ривожланишни самарли амалиѐтини ташкил этиш 
учун таълим ва фан соҳасидаг асосий эътиборни қаратиш лозим. Бу борада 
мамлакатимиз амалга оширилаѐтган иқтисодий ислоҳотлар ва ажратилаѐтган 
молиявий маблағлар йилдан-йилга ортиб бормоқда.
Бу масалага мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов алоҳида 
эътибор қаратиб: ―2016 йилда ижтимоий соҳага Давлат бюджети жами 
харажатларининг 59,1 фоизи ѐки ўтган йилга нисбатан кўпроқ маблағ 
ажратилади. 
Жумладан, 
таълим-тарбия 
соҳасига 
давлат 
бюджети 
харажатларининг 33,7 фоизи, соғлиқни сақлаш тизимига 14 фоизи 
йўналтирилади. Таълим-тарбия соҳасини таъминлаш ва ривожлантириш 
сарф-харажатлари ўтган йилга қараганда 16,3 фоизга, соғлиқни сақлаш 
тизимида 16 фоизга кўпаяди
145
.‖, дея таъкидладилар. 
―инновацион муҳит‖ ва ―инновацион инфратузилма‖нинг ташкилий 
тузулишини амал қилишининг ўзига хос хусусиятларини 4.1 ва 4.2-расмларда 
атрофлича ўрганиб чиқдик. Ўрганишлар натижасида Ўзбекистонда миллий 
инновацион ривожланиш тизимининг назарий асосларини яратиш лозим 
деган фикрга келдик, шу боисдан Ўзбекистонда миллий инновацион 
145
Каримов И.А. Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бораѐтган ислоҳотларни, 
иқтисодиѐтимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва 
тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир. Хлақ сўзи газетаси. 2016 йил 16 
январ, №11 (6446). 

---

133 
иқтисодиѐтни жорий этишга хизмат қиладиган иерархиясини ишлаб чиқдик 
ва умумий кўринишини қуйидаги расмда кўриб чиқамиз.