Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар ва уларнинг инсон 
ҳуқуқларини ҳимоя этишдаги ўрни. 
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг инсон ҳуқуқлари 
бўйича вакили. Парламент ҳузуридаги Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил 
(омбудсман) институти Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуси 
билан Олий Мажлиснинг биринчи сессиясида ташкил этилди ва 1995 йил 6 
майда Олий Мажлис қарорига биноан унинг ҳузурида Вакилнинг инсон 
ҳуқуқлари борасидаги вазифаларни намунали амалга оширишига 
кўмаклашиш 
учун 
фуқароларнинг 
конституциявий 
ҳуқуқлари 
ва 
эркинликларига риоя қилиш Комиссияси ташкил этилди.  
Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилнинг роли ва мавқеини ошириш учун 
Вакил ҳақидаги Қонун лойиҳаси устида иш бошланиб, бунда Олий Мажлис 

---

36 
қўмиталари аъзолари, республика ҳуқуқшунос олимларигина эмас, балки 
БМТни ривожланиш дастури экспертлари, жумладан жаноб Дин Готтерер 
ҳам иштирок этди. Қонуннинг лойиҳасини тайѐрлашда чет эл омбудсман ва 
мутахассислари тажрибаси ҳисобга олинди. Бунда улар 1996 йил сентябрида 
Тошкентда ўтказилган ―Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар‖ 
ЕХХТ семинарнинг кенгашида ўз таклиф ва мулоҳазаларини билдирдилар. 
Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил ҳақидаги қонун лойиҳаси умумхалқ 
муҳокамаси учун ―Халқ сўзи‖, ―Народное слово‖ газеталарида 1997 йил 14 
февралда эълон қилинди. 1997 йил 24 апрелида эса Ўзбекистон Республикаси 
Олий Мажлисининг саккизинчи сессиясида ― Олий Мажлиснинг Инсон 
ҳуқуқлари бўйича вакили (омудсман) тўғрисида‖ Қонун қабул қилинди. 
Ушбу қонун парламент ислоҳотларини амалга оширилиши муносабати Билан 
2004 йил 29 августда янги таҳрирда қабул қилинди. 
Мазкур қонун инсон ҳуқуқлари бўйича Вакилнинг ҳуқуқий ҳолатини, 
фаолият соҳаси ва тамойилларини, шунингдек, лавозимга сайланиш ва ишдан 
бўшатилиш тартибини, фуқароларнинг шикоят ва аризаларини кўриб 
чиқишдаги ваколатлари ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини 
ҳимоялашдаги ҳуқуқлари ва мажбуриятларини белгилаб беради.
25
Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) ўз 
фаолиятини олиб боришда унинг фаолиятини тартибга солувчи Қонунгагина 
эмас, балки бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатларга ҳам асосланади. Бундай 
ҳужжатлар қаторига Котибият фаолияти тўғрисида Низом, Вакил қошидаги 
Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этиш Комиссияси Регламенти, 
Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисидаги 
Низом кабилар кириб, булар Вакил фаолиятининг барча йўналишларини 
батафсил белгилаб беради. 
Ўзбекистондаги Вакил кенг ҳуқуқий ваколатларга эга бўлиб, унинг 
фаолияти давлат ва фуқаро, жамият ва шахсга оид ижтимоий 
муносабатларнинг муҳим соҳасини ўз ичига олади. Ҳозирги замон 
жамиятининг ҳаѐти ва фаолиятининг Вакилга таалуқли бўлмаган бирорта 
соҳаси йўқ, чунки инсон ва унинг хақ-ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний 
манфаатлари Вакилнинг асосий диққат объекти ҳисобланади. 
Бир томондан, Вакил зиммасига тарбиявий ва маърифий функциялар 
юклатилган: у инсон ҳуқуқлари бўйича бошқа миллий тизимлар қатори 
инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва уларга риоя қилиш заруратини ялпи тан 
олдириш ва тушунишга кенг кўламда кўмаклашади, жамиятга Ўзбекистон 
қонунлари ва халқаро ҳуқуқ нормаларида мустаҳкамлаб қўйилган инсон 
ҳуқуқлари, кафолатлари ва бурчлари ҳақида атрофлича ахборот беради. 
Иккинчи томондан, Вакил фуқаролар ҳуқуқларининг беғараз ва 
инсонпарвар ҳимоячисидир6 у инсон ҳуқуқлари бузилганлиги тўғрисидаги 
шикоятларни кўриб чиқади ва текширади, айрим ташкилотлар ва мансабдор 
шахслар йўл қўйган хатоликларни тугатиш юзасидан тадбирлар тавсия 
қилади, фуқаролар ҳуқуқлари тикланишига ѐрдамлашиб, инсон 
25
Саттаров А. Омбудсман – ҳуқуқ ҳимоячиси ( хорижий ва миллий тажриба ) Т., 2000 34-бет.

---

37 
ҳуқуқларининг жиддий бузилишига сабабчи шахсларни қонунга биноан 
жавобгарликка тортиш тўғрисида тавсия қилишга ҳам ҳақлидир. 
Учинчи томондан, Вакил фаолияти чуқур аналитик иш билан боғлиқ: 
у мамлакатда инсон ҳуқуқларига қандай риоя қилинаѐтганлигини ўрганиши 
ва таҳлил этиши, инсон ҳуқуқлари бузилишини келтириб чиқарувчи 
омилларни аниқлаши, Ўзбекистон ҳуқуқ нормаларининг шу соҳадаги 
халқаро шартномаларга қанчалар мувофиқлигини текшириши, инсон 
ҳуқуқларига амал қилишни таъминлайдиган дастурлар ишлаб чиқиши ва 
бошқа ташкилотлар тайѐрлаган аналитик дастурларнинг ҳаѐтга татбиқ 
этилишида иштирок этиши лозим. 
Вакил фаолиятининг тўртинчи йўналиши инсон ҳуқуқлари 
соҳасидаги халқаро ҳамкорликни ривожлантириш, инсон ҳуқуқларини 
таъминлаш борасида мавжуд чет эл тажрибасини ўрганиш ва шу билан 
бирга, жаҳон жамоатчилигини республикамиздаги инсон ҳуқуқларини 
таъминлаш ва ҳимоялаш аҳволидан хабардор қилиб туришдир. 
Шундай қилиб, Вакил фаолиятининг биз таърифлаган тўрт асосий 
йўналиши Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари умумий ҳолатининг яхшиланиши 
инсон ва унинг ҳуқуқларининг жамоатчилик томонидан ҳурмат қилинишига 
ҳисса қўшади, зеро мамлакатнинг муваффақиятли демократик тараққиѐтини 
сиѐсат, иқтисод, экология ва маданият соҳасида жаҳон цивилизацияси 
томонидан тан олинган инсон ҳуқуқлари тантанасисиз амалга ошириш 
мумкин эмас. Жамиятда инсон ҳуқуқларига риоя қилиш ва уларнинг ҳимояси 
муаммоси қанчалик самарали ҳал этилса, у шунчалик демократияга 
фуқаролик жамияти шаклланишига яқинлашади. 
―Биз учун,- деб ѐзади Биринчи Президент Ислом Каримов,- 
фуқаролик жамияти – ижтимоий макон. Бу маконда қонун устувор бўлиб, у 
инсоннинг ўз-ўзини камол топтиришига монелик қилмайди, аксинча, ѐрдам 
беради. Шахс манфаатлари, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари тўла даражада 
рўѐбга чиқишига кўмаклашади. Айни вақтда бошқа одамларнинг ҳуқуқ ва 
эркинликлари камситилишига йўл қўйилмайди. Яъни эркинлик ва қонунга 
бўйсуниш айни бир вақтнинг ўзида амал қилади, бир-бирини тўлдиради ва 
бир-бирини тақазо этади. Бошқача айтганда, давлатнинг қонунлари инсон ва 
фуқаро ҳуқуқларини камситмаслиги лозим. Шунинг баробарида барча 
одамлар қонунларга сўзсиз риоя қилишлари шарт‖.
26
Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликлари бузилишига доир 
мурожаат таҳлили шуни кўрсатадики, уларнинг аксарият қисми қонунийлик 
ва ҳуқуқ тартиботни таъминлаш, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш ҳамда 
аҳолига уй-жой коммунал, тиббий хизматлар кўрсатиш масалалари билан 
боғлиқдир. Келиб тушаѐтган мурожаатлар асосан суд ҳукмидан норозилик, 
асоссиз қамаш ва айб қўйиш, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар 
ходимларининг ноқонуний ҳаракатлари, квартира масалалари бўйича суд 
қарорларидан норозилик, уй-жой коммунал масалалари, рўйхатга олиш 
26
Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт 
кафолатлари. Т., Ўзбекистон. 1997. 173-бет. 

---

38 
масалалари, ижтимоий таъминот масалалари, меҳнат масалалари, таълим 
масалалари, тадбиркорлик ҳуқуқлари бузилганлиги, пул маблағларининг 
индексация бўйича, суд қарорларининг ижро этилмаганлиги ҳақида бўлиб, 
фуқароларнинг ариза ва мурожаатлари қатъий тартибда кўриб чиқилиб, 
керакли чора-тадбирлар кўрилмоқда. 
Фуқаролар аризаларини ўрганиш ва таҳлил қилиш фуқароларнинг 
ҳуқуқ ва эркинликлари қўпол равишда бузилишига; 
- 
Ички ишлар, прокуратура, суд айрим ходимларининг, 
- 
Маҳаллий хокимият ва бошқарув органлари, турли ташкилотлар 
ва муассасалар раҳбарларининг малакаси пастлиги, касб дунѐқараши 
торлиги, совуққонлик, тўрачилик, масъулият ҳиссининг етишмаслиги: 
- 
Шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш, ушлаб туриш, хибсга 
олиш, озодликдан маҳрум этишнинг қонунийлиги ва асосланганлиги устидан 
етарли даражада прокурор ва суд назоратининг йўқлиги сабаб бўлаѐтганини 
кўрсатади. 
Демак, айтишимиз мумкинки, ҳуқуқий демократик жамият қуриш 
билан бир қаторда фуқароларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини ортиб 
бораѐтганидан далолат беради.