Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

XII.1.4. Мутацияларни ўрганиш методлари 
Мутацион жараённи тадқиқ қилиш табиий ва индуцирланган 
мутагенезнинг механизмини ўрганиш ва генетик материални нишонлаш 
учун мутантлар ёки фойдали организм формаларини олишдек ўзаро боғлиқ 
иккита вазифани ҳал қилишни тақозо этади. Шунингдек, мутацион 
жараённинг частотаси ўраб турган атроф муҳитдаги генетик актив 
омилларнинг мавжудлик мезонини аниқлашга имкон беради. 
Маълумки организмда содир бўлган мутацияларнинг умумий сонини 
аниқлаш қийин масала. Аммо айрим генларда содир бўлган мутацияларни 
ва маълум бир мутация типларини ҳисобга олиш мумкин. Масалан, айрим 
кўринадиган морфологик мутациялар частотасини аниқлаш нисбатан осон. 
Кўп ҳужайрали организмларда кузатиладиган мураккаб физиологик ва 
биокимёвий ўзгаришларни ҳисобга олиш масаласи анча қийин. Бунда 
конкрет кимёвий таркиб, ёки физиологик реакциялар учун тузилган 
стандарт тестлар ёрдамида “ҳа”ёки “йўқ” жавоблари асосида ҳисоб амалга 
оширилади. 
Ҳаммасидан ҳам қулай аниқланадигани биринчи авлодда гетерози-
гота ҳолатда намоён бўладиган тўлиқсиз доминант мутациялардир. Рецес-
сив мутацияларни ҳисобга олишлик учун бир қатор авлодлар давомида 
ўтказиладиган махсус генетик таҳлил талаб этилади. Мутацияларни, 
айниқса рецессив мутацияларни ҳисобга олишлик учун, аввало уларни 
гомозигота ҳолатга ўтказиш керак. Сўнгра, мутант линия бир ёки бир неча 
нишонланган бирикиш гуруҳларига эга бўлган анализатор-линия билан 
чатиштирилади.
Гомозигота ҳолатда организмни ўлимга олиб келувчи рецессив летал 
мутацияларни ҳисобга олишлик методикаси Г.Мёллер томонидан ишлаб 
чиқилган бўлиб у “СlB (cи-эль-би) методи” деб аталади. Бу методнинг 
схемаси 98-расмда келтирилган. 

---

345 
СlB линиясининг генетик структураси шу билан тавсифланадики, 
урғочи пашшаларнинг битта Х-хромосомаси доминант 
Bar
гени (қисиқ 
кўз) билан нишонланган. Худди шу хромосомада С ҳарфи билан 
белгиланган инверсия ҳам мавжуд бўлиб у кроссинговерга тўсқинлик 
қилади ҳамда рецессив летал (l) эффектга эга. Бундай 2 та Х-хромосома 
ташувчи зигота нобуд бўлади. Дрозофиланинг иккинчи жинсий Х-
хромосомаси ёввойи типнинг генларини ўзида ташийди.