Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

G.hirsutum L.
ва 
G.barbadense L.
навлари дурагайларини генетик таҳлил 
қилиш соҳасида ҳамда шогирди С.Файзуллаев билан ғўза генетик 
коллекциясининг турли вариантларда генетик нишонланган изоген 
линияларида ўсимликлар эволюциясининг генетик асосларини тадқиқ 
қилиш соҳасида ноёб илмий-тадқиқот ишларини амалга оширди. 
Ўсимликлар биологияси, генетикаси, селекцияси, уруғчилиги 
соҳасидаги илмий тадқиқотларни жадаллаштириш ҳамда янги навлар 
яратиш муддатини қисқартиришдек ўта долзарб масала соҳасидаги 
тадқиқотлар Ўзбекистон Ғўза селекцияси ва уруғчилиги илмий тадқиқот 
институтида профессор Ю.Икромов ва унинг шогирдлари (С.Бердиев, 
С.Усмонов, А.Саидкаримов) томонидан самарали амалга оширилди. 
Институтнинг бутун йил давомида тажриба қўйиш имкониятига эга бўлган 
ноёб “Фитотрон” селекцион-иссиқхона комплексида олиб борилган кўп 
йиллик тажрибалар натижасида бир йилда ғўзанинг уч авлод генетик 
материаллари олиниб, унинг селекция жиҳатидан, хўжаликда аҳамиятли ва 
касалликларга чидамлилик белгилари бўйича таҳлил қилиш ва баҳолаш-
нинг экспресс (тезкор) методлари яратилди. Бу соҳадаги тадқиқотлар 
натижасига асосланган селекция жараёнини жадаллаштиришга қаратилган 
методик қўлланмалар яратилди ва амалиётга тавсия этилди. 
Ғўза ўсимлиги генетикасининг долзарб муаммолари қаторига 
ғўзанинг интрогрессив линияларини яратиш ва улардан ғўзанинг янги 
генотипида географик узоқ ярим ёввойи ва ёввойи турларининг адаптив 

---

529 
белгиларининг генларини мужассамлаштирган навлар яратишнинг 
методик асосларини ишлаб чиқиш ҳам киради. Бу борадаги илмий-
тадқиқот ишлар Ғўза селекцияси ва уруғчилиги институтида А.Э.Эгамбер-
диев раҳбарлигида, ЎзМУ Генетика ва цитоэмбриология кафедраси ва 
Генетика ва ЎЭБ институтининг ҳамкорлигида ташкил этилган “Генетик 
ўқув - илмий марказ”да Д.А.Мусаев раҳбарлигида А.Т. Саидкаримов, 
Ҳ.А.Ахмедов ва уларнинг ҳамкасблари томонидан олиб борилмоқда. 
Ғўза генетикаси ва селекциясида энг долзарб масалалар қаторига 
ватанимизда экилаётган 
G.hirsutum L.
турига мансуб ўрта толали навлар 
фондини янги, тола сифати айрим белгилари бўйича ингичка толали 
навлар даражасига кўтарилган серҳосил, касаллик ва зараркунандаларга 
чидамли истиқболли навлар яратиш муаммосини ечиш масаласи ҳам 
киради. Бу соҳадаги фундаментал илмий-тадқиқот ишлар Генетика ва ЎЭБ 
институти, Ғўза селекцияси ва уруғчилиги, Пахтачилик институтларида 
ҳамда Ўзбекистон Миллий университетида олиб борилмоқда. Бу соҳада 
амалга оширилаётган тадқиқотларнинг дастлабки натижалари ғўза 
генетикасининг бу ўта мураккаб муаммосини ҳал этишда ҳам ғўзанинг 
интрогрессив линиялар коллекциясидан фойдаланиш ҳал қилувчи 
аҳамиятга эга эканлигини кўрсатди.
Хўжаликка аҳамиятли бўлган ғўза миқдорий белгиларнинг генетика-
сини вариацион-статистик методларни қўллаш йўли билан Н.Г.Симон-
гулян ва бошқалар ўрганган. 
Ғўзанинг цитогенетикаси ва цитоэмбриологияси соҳасида фундамен-
тал тадқиқотлар таниқли олимлар Л.Г.Арутюнова, З.М.Пащенко, В.А. 
Руми, Н.А.Власова ва М.Ф.Санамьянлар томонидан олиб борилди ва олиб 
борилмоқда. 
Ғўза ўсимлигининг биокимёвий генетикаси соҳасида академик 
А.П.Ибрагимов, профессорлар А.А.Ахунов, Ш.Юнусханов, Р.К.Шодмо-
новлар эътиборга сазовор илмий-тадқиқот ишларини амалга оширдилар. 
Ғўза ўсимлиги вилт касаллигининг физиологияси ва генетикаси 
соҳасидаги тадқиқот ишларини академик С.М.Мираҳмедов, профессор 
М.Х.Авазходжаев, Ф.В.Войтенок самарали олиб бордилар. Айниқса 
С.М.Мираҳмедовнинг бу соҳадаги ишлари натижасида яратган Тошкент-1, 
Тошкент-3, Тошкент-6 навлари Ўзбекистондагина эмас, балки Ўрта Осиё 
ғўза экувчи республикаларида ҳам катта муваффақият қозонди. 
Ғўзанинг янги навларини яратишнинг самарасини ошириш 
мақсадида етакчи олимлар – Ш.И.Ибрагимов, Н.Н.Назиров, О.Ж.Жалилов, 
А.Э.Эгамбердиев, Ғуломов М.Қ. ва бошқалар экспериментал мутагенезни 
самарали қўллаб, ғўзанинг янги истиқболли навларини яратдилар. 
Президентимизнинг ташаббуси билан дон маҳсулотлари бўйича ҳам 
мустақил иқтисодий сиёсат олиб бориш учун мамлакатимизда буғдой, 
шоли, маккажўхори ва бошқа донли экинлар экиш майдонини 
кенгайтириш ва уларнинг янги юқори сифатли маҳсулот берувчи 
навларини яратиш ва амалиётга тадбиқ этиш бўйича қатор тадбирлар 

---

530 
амалга оширилди. Масалан, буғдой ўсимлигининг янги навларини яратиш 
соҳасида генетик-селекцион ва уруғчилик бўйича илмий институтлар, 
лабораториялар ташкил этилди. Буғдойнинг янги навларини яратишда 
Ж.Худойқулов, С.Бобоев, А.Омонов, А.И.Ковалев ва бошқаларнинг 
хизмати катта бўлди. 
Шоли биологияси, генетикаси ва селекцияси бўйича П.А.Пулина, 
С.Рихсиева, Т.Бобониёзов, У.Абиллаев, Т.Э.Исҳоқовлар самарали хизмат 
қилдилар. Маккажўхори биологияси, генетикаси ва селекцияси соҳасида 
И. Массино раҳбарлигидаги олимлар самарали хизмат қилмоқдалар. 
Кейинги йилларда М.Ф.Абзалов шогирдлари билан соя ўсимлиги 
биологияси ва генетикаси бўйича фундаментал тадқиқотларни бажариб 
келмоқда, соянинг генетик коллекцияси яратила бошланди, оқсил, ёғ, 
витаминларга бой бўлган “Генетик” нави яратилди. 
Ўзбекистонлик олимларнинг, айниқса, мева ва ток ўсимликлари 
биологияси, генетика ва селекцияси соҳасида академик М.Мирзаев, 
профессорлар П.К.Солдатов, М.С.Журавель, А.А.Рыбаков, С.С.Калмыков 
ва бошқаларнинг хизмати катта. Ўзбекистонда лимон-цитрус ўсимлиги-
нинг янги навларини яратишда З.Фахрутдиновнинг хизматлари тасаннога 
сазовор. Сабзавот, полиз экинлари ва картошка биологияси, генетикаси ва 
селекцияси соҳасида атоқли олимлар Д.Абдукаримов, А.С.Щукина, 
М.И.Кулакова, 
А.С.Ҳакимовлар самарали хизмат қилдилар. Бу 
ўсимликларнинг янги навлари яратилди. 
Ўзбекистонда хонакилаштирилган ҳайвонларнинг генетикаси ва 
селекцияси соҳасида ҳам эътиборга сазовор ишлар қилинмоқда. Айниқса, 
ипак қурти генетикаси ва селекцияси бўйича фундаментал илмий-тадқиқот 
ишлари олиб борилди, тут ипак қуртида жинсни бошқариш методлари 
яратилди, натижада ипак қуртининг юқори сифатли тола берувчи серҳосил 
зотлари яратилиб амалиётга самарали қўлланилди.Дунё олимлари тан 
олган 
бу 
генетик 
тадқиқотларни 
академиклар 
Б.Л.Астауров, 
В.А.Струнников, У.Насриллаев, ва уларнинг шогирдлари С.С.Леженко, 
Х.Расулов, А.Ёқубов, Р.Қурбоновлар томонидан амалга оширилди. 
Қорамолчилик соҳасидаги генетик, селекцион тадқиқотлар чорва-
чилик институтида олиб борилмоқда. Илмий тадқиқотлар натижасида 
қорамоллар-сигирларнинг гўшт ва сутга ихтисослашган, маҳаллий 
шароитга мослашган зотлари яратилди ва амалиётга самарали қўлланилди 
(М.М.Бушуев, А.И.Решетов, Ш.А.Акмалхонов, М.Аширов, Н.О.Мавлонов, 
У.Н.Носиров). 
Қоракўл қўйларининг генетикаси ва селекцияси соҳасидаги 
тадқиқотлар Ўзбекистон қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот 
институтида олиб борилади. Қоракўл қўйларининг ҳар хил рангли мўйнали 
терилари жаҳон бозорларида харидоргир бўлиб катта иқтисодий самара 
келтиради. Қоракўл қўйларининг юқори сифатли, ноёб рангли мўйнали 
тери берадиган зотлари яратилди (муаллифлари: А.М.Лисов, И.Н.Дячков, 
А.А.Рахимов, Р.Г.Валиев, И.Б.Атақурбанов, У.Орипов ва бошқалар.) 

---

531 
Гўштдор-сержун қўй зотларини яратиб, уларни амалиётга тадбиқ этиш 
борасида ҳам илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Бу соҳадаги 
генетик-селекцион тадқиқотлар П.Ф.Кияткин, И.А.Тапильский, Ф.М.Ма-
мадалиев, А.А.Йўлдошев, Й.Қурбоновлар томонидан бажарилган. 
Ўзбекистонда паррандачилик генетикаси ва селекцияси соҳасидаги 
тадқиқотлар товуқ паррандаси мисолида С.Г.Азимов, Х.К.Алимов, 
Д.С.Азимовлар томонидан самарали олиб борилди. Натижада товуқнинг 
юқори маҳсулдор тухум – гўшт беришга ихтисослашган, касалликларга 
чидамли, ватанимиз шароитига мослашган товуқ зотлари ва дурагайлари 
яратилиб амалиётга самарали қўлланилди. 
Молекуляр генетика фанининг барпо бўлиш ва шаклланишида, 
унинг генетик тадқиқотларида биокимё, биофизика, математика, киберне-
тика, айниқса умумий генетика ва молекуляр биология фанларининг илмий 
ва амалий ютуқлари ва методларидан фойдаланиш катта аҳамиятга эга 
бўлди. Ўзбекистонда молекуляр генетика фанининг тараққиётига 
академиклар Ё.Х.Тўрақулов Ж.Ҳ.Ҳамидов, Б.О.Тошмуҳамедов ва улар 
шогирдларининг молекуляр биология, ҳужайра биологияси, биофизика 
соҳасидаги тадқиқотлар натижаси катта аҳамиятга эга бўлди. Ўзбекис-
тонда молекуляр генетика ва ген-ҳужайра инженерияси соҳасида Гене-
тика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институтида академик 
А.А.Абдукаримов раҳбарлигидаги илмий тадқиқотлар натижалари катта 
аҳамиятга сазовордир. 
Жумладан, биология фанлари доктори И.Абдураҳмонов раҳбар-
лигида ғўза ўсимлигининг тола ҳосилдорлиги, сифати, тезпишарлиги, вилт 
касалига чидамлилиги каби ўта муҳим белги ва хусусиятлари генетик 
бошқарилишининг молекуляр асослари тадқиқ қилинмоқда. Геномика 
йўналишини ривожлантиришда “Геном технологиялар маркази” ташкил 
этилиб, у ерда замонавий савиядаги самарали тадқиқотлар олиб борил-
моқда.
С.Жатаев ва Ғ.Мухамедхоновалар томонидан ғўза ва буғдой 
навларига гербицидга чидамлилик гени киритилиб ушбу муҳим белгига 
эга бўлган трансген ғўза, трансген буғдой формалари яратилди. 
Хонакилаштирилган 
ҳайвонларда 
трансген 
формалар 
олиш 
муаммоси даставвал академик Ж.Х.Ҳамидов шогирдлари (К.Нишонбоев) 
билан ҳамкорликда ҳал қилинди. Улар қуён зоти зиготасига ўстирувчи 
гормон гени киритилиб маҳсулдор трансген қуён формасини яратдилар. 
Профессор О.Т.Одилованинг молекуляр генетик тадқиқотлари 
натижаси Ўзбекистонда экологик вазиятни соғломлаштиришнинг самарали 
методларини яратишдаги аҳамияти юксакдир. О.Т.Одилова тупроқда ва 
ерости сувларида тўпланиб қолган заҳарли ва мутаген пестицид кимёвий 
моддаларнинг қолдиқларини парчалаб зарарсизлантирувчи