Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

реципрок транс-
локация
деб аташ қабул қилинган.
Реципрок транслокация натижасида айрим ҳолларда битта 
хромосома иккита центромерага эга бўлиб қолиши мумкин. Иккинчи 
хромосома эса центомерсиз қолиб, ҳужайранинг бўлиниш даврида йўқолиб 
кетади. 
Шуни таъкидлаш керакки, транслокациялар ҳамиша ҳам бир хилда 
пуштсизликка олиб келмасликлари мумкин. Бу транслокацияларнинг 
ҳажмига, қайси хромосомаларда юз берганликларига ва бошқа сабабларга 
боғлиқ бўлади. 

---

353 
Транслокация ҳодисаси ҳайвонларда ҳам учраб туради. Бу ҳодисани 
айниқса чигиртка ва чаёнларда кўп кузатилади. Улар ўсимликларда 
учрайдиган транслокациялардан деярли фарқ қилмайди. 
Транслокация ҳодисасини ўрганиш назарий аҳамиятга эга бўлиш 
билан бирга амалий аҳамиятга ҳам эга. Масалан, тут ипак қуртида тухум 
қобиғининг рангини белгиловчи ген аутосомадан жинсий хромосомага 
транслокация йўли билан ўтказилиб, тухум рангига қараб, ундан қайси 
жинсга мансуб личинка чиқишини аниқлаш мумкин.
Шундай қилиб, биз транслокация ёрдамида ҳайвон ва ўсимликларда 
бирикиш гуруҳларини ўзимизга маъқул тушадиган тартибда ўзгартири-
шимиз мумкин.
Хромосомаларнинг тузилиши уларнинг асосий таркибини ташкил 
қилувчи генетик дастур узоқ тарихий давр давомида шаклланиб келган. 
Ҳар бир хромосомада Т.Морган назариясига бинонан маълум сондаги 
генлар бир чизиқ бўйлаб жойлашган бўлиб, улар мустақил ёки бошқа 
генлар билан биргаликда белги ва хусусиятларнинг ривожланиши ва 
ирсийланишида фаолият кўрсатишади. Шу билан бирга генларнинг 
функционал ҳолати уларнинг хромосомада жойлашган ўрни, қандай генлар 
билан ёнма-ён жойлашганлигига ҳам боғлиқ.
Шунинг учун ҳам ҳозирги вақтда хромосомаларда кетадиган қайта 
тузилишларни ўрганиш генотипни таҳлил этишда муҳим аҳамиятга эга. 
Шу нарса аниқланганки хромосомада ген ўз жойини ўзгартириши 
натижасида унинг эффекти ўзгариши, сусайиши, кучайиши ёки бутунлай 
йўқолиши мумкин. Ген хромосомадан тушиб қолса (делеция ёки 
дефишенси) шу ген таъмин этувчи белгигина ўзгариб қолмай, балки унга 
яқин жойлашган бошқа геннинг ҳам функцияси ўзгариши мумкин.
Битта бирикиш гуруҳида жойлашган бир неча гендан иборат бўлган 
хромосома қисмининг инверсияга учраши натижасида хромосома таркиби 
ўзгармаса ҳам, ана шу генларнинг фенотипда намоён бўлиши бутунлай 
ўзгариши мумкин. 
Шундай қилиб, хромосомалардаги қайта тузилишларни ўрганиш 
орқали фенотипда вужудга келадиган турли ўзгаришларнинг, жумладан 
мутацияларнинг асл моҳиятини аниқлаш мумкин.
Шуни таъкидлаш керакки, хромосомаларда кетадиган қайта 
тузилишлар-инверсия, делеция, дупликация, транслокация ва бошқалар 
фақатгина генларнинг эффектига таъсир қилиб қолмай балки бошқа 
жараёнларга, 
масалан, 
кроссинговерларнинг 
кетишига, 
натижада 
рекомбинациялар миқдорининг ўзгаришига ҳам таъсир қилиши мумкин, 
генларнинг мутабиллигига, уларнинг фенотипда намоён бўлишига, 
фаолиятининг кучайиши ёки сусайишига сабаб бўлиши мумкин.