342
Нурлантириш йўли билан мутация келтириб чиқаришнинг
частотасини
табиий частотага нисбан 100 марта ошириш мумкинлиги кўрсатиб
берилди. Кейинчалик олимлардан Л.Стадлер, А.А.Сапегин ва бошқалар
юксак ўсимликлар - маккажўхори, тамаки, арпа, буғдойда радиация
таъсирида мутациялар олишликка муваффақ бўлдилар.
6-жадвал
Gramineae
оиласи турларининг нав (ирқ) доирасидаги
ўзгарувчанликларининг умумий схемаси (Н.И.Вавилов бўйича)
Ўсимликларнинг ирсий ўзгарувчи
белгилари
Жа
вд
ар
Б
уғ
дой
Арпа
С
ули
Т
ариқ
Жўхори
М
ак
ка
жўхори
Ш
оли
Б
уғ
дойиқ
Тўпгул
Доннинг
пардалилиги
Пардали
+
+ + + + + + + +
Пардасиз
(яланғоч)
+
+ + + + + + + +
Дон
Қилтиқлилик
Қилтиқли
+
+ + +
+ + + +
Қилтиқсиз
+
+ + + + + + + +
Ранги
Оқ
+
+ + + + + + + +
Қизил
+
+ +
+ + + +
Яшил
+
+ + + + +
+ +
Қора
+
+ +
+ + +
Бинафша
(антоциан)
+
+ +
+ + +
Шакли
Думалоқ
+
+ + + + + + +
Чўзинчоқ
+
+ + + + + + + +
Консистенция
Ойнасимон
+
+ + + + + + + +
Унли
(крахмалли)
+
+ + + + + + + +
Биологик
белгилари
Ҳаёт тарзи
Кузги
+
+ + +
+
Баҳорги
+
+ + + + + + +
Эртапишар-
лиги
Кечки
+
+ + + + + + + +
Эрта
+
+ + + + + + + +
Совуққа
чидамлилиги
Паст
+
+ + + + + + +
Юқори
+
+ + + + + + + +
Минерал ўғитга
талабчанлиги
Юқори
+
+ + +
+
Паст
+
+ + +
+
Генетиканинг янги тармоғи-радиацион генетика вужудга келди.
Ҳозирги вақтда ионловчи омилларнинг мутацион жараёнга таъсирини
тадқиқ қилишга катта эътибор берилмоқда.
Бунинг сабаби ионловчи
343
нурланишнинг охирги ўн йилликларда инсон ҳаётида муҳим ўрин
эгаллаганлигидир. Аммо, радиация фонининг ошиши қанчалик оғир
оқибатларга олиб келиши мумкинлиги инсониятни огоҳ бўлишга
чорлайди. Ионловчи нурланиш дозаси (миқдори) нинг жуда оз миқдори
ҳам мутация частотасини ошириб юборади. Жуда кўп сондаги
мутацияларнинг аксарияти турли хил ирсий майиб-мажруҳлик ва
касалликларга олиб келади. Уларнинг авлоддан-авлодга йиғилиб бориши
инсоният бошига жуда катта бахтсизликлар келтириши мумкин. Шу
сабабли ҳозирги замон жамияти олдида турган муҳим вазифа яшаб турган
авлодларнинг ҳаёти ва соғлигини сақлабгина қолиш эмас,
балки келгуси
авлодни зарарли мутациялар юкидан ҳимоя қилишдир.
Шу билан бирга ионловчи нурланиш селекция ва медицинада
мутацион жараённи ўрганишда кенг кўламда қўлланилмоқда.
Ҳужайраларни нурлантиришдан сўнг хилма-хил қайтарилувчи ва
қайтарилмас ўзгаришлар-гигант ядроли ҳужайралар ҳамда кўп ядроли
ҳужайраларнинг пайдо бўлиши, ядро бўлиниши вақтида қутблиликнинг
бузилиши, митотик активликнинг тормозланиши,
хромосомаларнинг бир-
бирига ёпишиши каби ҳолатларга олиб келади. Нурлантириш таъсирида
митознинг нормал бўлинишининг бузилиши полиплоид, гаплоид ёки
анеуплоид ҳужайраларининг вужудга келишини таъмин этиши мумкин.
Кўпчилик организмлар учун ультрабинафша нурлар ҳам мутагенлик
таъсирига эгадир. Улар барча турдаги мутацияларни келтириб чиқаради.
Энг муҳими уларда энг юқори таъсир эффективлигининг тўлқинлар
узунлигининг маълум бир спектри билан боғлиқлигидир. Бу кўрсатгич
2500 А
0
дан 2800 А
0
гача бўлган оралиқни ташкил этади. Спектрнинг
айнан шу қисмида нуклеин кислоталар ультрабинафаша нурларини ютади.
Do'stlaringiz bilan baham: