|
Асосий саволлар:
1. Тушунчанинг моҳияти ва тушунча шаклланишининг мантиқий усуллари.
2. Ҳукмнинг моҳияти ва унинг турлари.
Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар: Предмет белгиси, умумий белгилар, муҳим белгилар, таққослаш, анализ синтез, умумлаштириш, сўз, тушунча, унинг мазмуни, ҳукм, гап, субъект, предикат, оддий ҳукмлар, мураккаб ҳукмлар.
Мавзуда кўриб чиқиладиган муаммолар:
1.1. Тушунча нима? Унинг асосий жиҳатлари нималарда акс этади?
1.2. Тушунча, сўз ва терминлар ўртасидаги боғлиқлик ва фарқли жиҳатлар
нималардан иборат?
1.3. Ҳукм деб нимага айтилади? Нима учун уни мантиқий категория деб атаймиз?
1.4. Оддий ва мураккаб ҳукмларнинг ўзаро фарқи нималардан иборат ҳисобланади?
1-савол бўйича дарс мақсади: Талабаларга тушунча, унинг мазмуни, ҳажми,
турлари ва улар ўртасидаги муносабатларни аниқ
мисоллар орқали тушунтиради.
Идентив ўқув мақсадлари:
1. Тушунчага умумий тавсиф беради.
2. Тушунчанинг мазмуни ва ҳажми, уларнинг ўзаро боғликлигини изоҳлайди.
3. Тушунчалар ўртасидаги муносабат ва олиб бориладиган амалларни тушунтиради.
1-асосий саволнинг баёни:
Тушунча предмет ва ҳодисаларнинг умумий муҳим белгиларини акс эттирувчи тафаккур шаклидир.
Белгилар деб предметларни бир-биридан фарқ қилувчи ҳамда уларнинг бир-бирига ўхшашлигини ифода қилувчи томонларга, хусусиятларга айтилади. Ҳар бир предмет оламдаги бошқа предметлар билан бевосита ёки билвосита алоқада бўлганлиги учун, баъзи предметларга фақат индивидуал белгилар хос бўлса баъзиларига эса умумий белгилар тегишли бўлади.
Индивидуал ва умумий белгиларнинг баъзилари предметнинг мавжуд бўлиши учун зарур бўлиб, уларнинг табиатини, моҳиятини ифодалайди. Бундай белгилар предметнинг муҳим белгилари дейилади. Масалан, давлатнинг мавжуд бўлиши учун унинг ўз майдони, аҳолиси, ҳокимият органларига эга бўлишини тақозо этади.
Номуҳим белгилар предметнинг моҳиятини ташкил қилмайди. Уларнинг йўқолиши билан предметнинг табиати ўзгармайди. Масалан, қайси ирққа, миллатга, жинсга тааллуқли бўлиши, индивиднинг инсон сифатида мавжуд бўлиши учун муҳим эмас. Хусусан бир муносабатда муҳим бўлмаган белгилар, бошқа муносабатда муҳим бўлиши мумкин. Масалан, кишининг лаёқати унинг қандай касбни танлаши учун муҳим бўлса, инсон сифатида мавжуд бўлиши муҳим эмас. Ниҳоят предмет тўҳтовсиз ҳаракатда, тараққиётда бўлганлиги учун, вақт ўтиши билан унинг муҳим бўлган белгиси номуҳим бўлган белгига ёки аксинча номуҳим белгиси муҳим белгига айланиши мумкин. Масалан, бевосита кузатиладиган фактлар эмпирик билим босқичида муҳим аҳамиятга эга бўлса, назарий билим босқичида унга камроқ мурожаат қилинади.
Тушунча ҳиссий билиш шаклларидан фарқли ўлароқ инсон миясида тўғридан-тўғри акс этмайди. У маълум бир мантиқий усуллардан фойдаланилган ҳолда ҳосил қилинади. Бу усуллар таққослаш, анализ, синтез, абстракциялаш, умумлаштиришдан иборат.
Таққослаш ёрдамида предметлар ўзаро солиштирилиб, уларнинг ўҳшаш, умумий томонлари, ва бир-биридан фарқ қилувчи индивидуал белгилари аниқланади. Таққослаш анализни тақозо қилади. Анализ ёрдамида предмет фикран уни ташкил қилувчи қисмлар, томонларга ажратилиб, ҳар қайсиси алоҳида ўрганилади.
Синтез анализга тескари усул бўлиб, у анализ давомида ажратилган қисмлар, томонларни фикран бирлаштириб, предметни бир бутун ҳолга келтиришдан иборат.
Тушунча ҳосил қилиш учун предметнинг юқоридаги усуллар билан аниқланган умумий ва индивидуал белгиларининг муҳимлари ажратилиб, номуҳимлари четлаштирилиши лозим, бу эса абстракциялаш ёрдамида амалга оширилади. Умумлаштиришда предметлар уларнинг айрим умумий муҳим хусусиятларига кўра синфларга бирлаштирилади ва шу тариқа битта тушунчада бир жинсли предметларнинг барчасини фикр қилиш имконияти яратилади.
Тушунчалар сўз ва сўз бирикмалари ёрдамида ифода қилинади. Масалан, «Талаба» «Тарих факультети» «ГулДУ» ва шу кабилар сўзлардан иборат. Лекин бундан тушунча ва сўз айнан бир хил деган хулоса келиб чиқмаслиги керак. Битта тушунча ҳар хил тилларда, баъзан бир хилда ҳам турли хил сўзлар билан ифода қилинади. Шуни ҳам айтиш лозимки, сўзнинг кўп маънога эга бўлиши баъзан фикр юритиш жараёнида тушунчаларни аралаштириб юборишга олиб келади. Шунинг учун ҳам фан ва техникада кўпроқ терминлардан фойдаланилади. Термин қатъий битта тушунчани ифода қилувчи сўз бўлиб, муайян илмий билиш соҳасида бир хил маънода ишлатилади.
Тушунча ўзининг мазмуни ва ҳажмига эга. Тушунча мазмунини унда фикр қилинаётган предметнинг муҳим белгиларининг йиғиндиси ташкил қилади. Масалан, «Фан» тушунчасининг мазмуни фаннинг муҳим белгилари, қонунлари, шу фаннинг амалиёт билан алоқада эканлиги, дунёқарашнинг шаклланишида иштирок қилиши ва шу кабилар ташкил қилади.
Тушунчанинг ҳажми эса унда фикр қилинаётган предмет йиғиндисидан иборат. Масалан, юқорида мисол қилинган «Фан» тушунчасининг ҳажми мавжуд барча фанларни математика, физика, мантиқ ва ҳ.к. ларни ўзида қамраб олади.
Тушунча мазмуни ва ҳажми бўйича бир қанча турларга бўлинади. Хусусан ҳажмига кўра якка, умумий тушунчалар фарқ қилинади. Масалан, «Ер планетаси», «ГулДУ кутубхонаси» ва шу кабилар якка тушунчалардир. Умумий тушунчалар предметлар гуруҳини акс эттиради. «Планета», «Кутубхона» тушунчалари умумий ҳисобланади.
Мазмуни бўйича тушунчалар абстракт ва конкрет тушунчаларга бўлинади. Масалан, «Инсон», «Табиат» тушунчалари конкретдир. «Қаҳрамонлик» (инсонга хос хусусият) «гўзаллик» (борлиқдаги предметларга хос хусусият) тушунчалари абстрактдир.
Тушунчаларни чегаралаш ва умумлаштириш, тушунчалар устида олиб бориладиган амаллар ҳисобланади. Улар тушунчаларнинг мазмуни ва ҳажми ўртасидаги тескари миқдорий нисбат қонунига мувофиқ ҳолда амалга оширилади.
Тушунчани чегаралаш, ҳажми кенг тушунчадан ҳажми тор тушунчага (жинс тушунчадан тур тушунчага) фикран ўтишдан иборат. Масалан, «Механик ҳаракат» тушунчасидан «Айланма ҳаракат» тушунчасига ўтсак унинг ҳажмини чегаралаган бўламиз. Чегаралаш амалини давом эттириб, «Ерни ўз ўқи атрофида айланиши» тушунчасига ўтиш мумкин. Демак чегаралаш давомида ҳосил бўлган ҳар бир янги тушунча аввалгисига нисбатан тур тушунча бўлади. Чегаралаш амали якка тушунча ҳосил бўлгунча давом эттирилиши мумкин. Чунки, якка тушунчага нисбатан тур бўлган тушунча йўқ. Тушунчани чегаралаш амалининг схемаси қуйидагича.
А . – Ҳаракат.
В. – Механик ҳаракат.
С. – Айланма ҳаракат.
Д. – Ернинг ўз ўқи атрофида айланиши.
Тушунчани умумлаштириш ҳажми тор тушунчадан ҳажми кенг тушунчага (тур тушунчадан жинс тушунчага) фикран ўтишдан иборат. Бунда берилган тушунча тур тушунча деб қабул қилиниб, унинг мазмунидан тур ҳосил қилувчи белгилар чиқариб ташланади. Натижада мазмун жиҳатдан унга нисбатан кенгроқ, лекин ҳажмига кўра торроқ бўлган жинс тушунча ҳосил бўлади. Масалан, айланма ҳаракат тушунчасинг мазмунидан фақат унга хос бўлган тур белгиларини чиқариб ташласак, «Механик ҳаракат» тушунчасини ҳосил қиламиз. Умумлаштириш амалининг чегараси энг умумий тушунча яъни категориядир. Чунки категориялар учун жинс бўлган тушунча йўқ. Тушунчани умумлаштириш амалининг схемаси қуйидагича.
А . – Ернинг ўз ўқи атрофида айланиши.
В . – Айланма ҳаракат.
С. –Механик ҳаракат.
Д. – Ҳаракат.
Умуман тушунчаларни тўғри англаш инсон ҳаётида фикрларни бир-биридан чалкаштириб юбормаслик учун ҳизмат қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
