Mahkam Mahmud

Darsni mustahkamlash uchun savollar

1. L. N. Òolstoyning 1872- yilda yaratgan „Alifbe“ darsligi nima uchun

tanqidga uchradi?

2. „Mo‘ysafid olma ekdi“ hikoyasidan siz qanday xulosa chiqardingiz?

3. „Odamga qancha yer kerak?“ hikoyasining qanday tarbiyaviy

ahamiyati bor?

---

247

   Korney Ivanovich

      Chukovskiy

            (1882 — 1969)

Hozirgi zamon rus bolalar adabiyotining ulkan daholaridan

biri Korney Ivanovich Chukovskiy yirik yozuvchi, shoir, taniqli

olim, mohir tarjimon sifatida tanilgan so‘z ustasi edi. U o‘z asar-

larida bolalarga xos ajoyib xislatlarni — rahmdillik va insoniylik,

do‘stlik va birodarlik, yovuzlikka nisbatan shafqatsizlik, vatan-

parvarlik kabi fazilatlarni targ‘ib etadi. K. Chukovskiy bolalar uchun

asarlar yaratish, ijod qilishni o‘zi uchun katta baxt deb biladi.

Kichkintoylar va ularning adabiyotini umr bo‘yi ardoqlagan

Korney Chukovskiy 1882- yilda Peterburg shahrida dunyoga keldi.

Òez orada Chukovskiylar oilasi Odessaga ko‘chadi. Bu yerda ona

ming mashaqqat bilan o‘g‘lini gimnaziyaga joylaydi. Bu baxt

uzoqqa cho‘zilmaydi. „Oshxona xizmatchisining o‘g‘li“ bo‘lgan-

ligi uchun K. Chukovskiy gimnaziyadan haydaladi.

Korney oilaga ko‘maklashish, tirikchilik o‘tkazish maqsadida

turli yumushlarni bajarishga majbur bo‘ladi. Shunga qaramay, u

bo‘sh vaqtlarida mustaqil o‘qishga, Pushkin, Nekrasov, Chexov

asarlarini mutolaa qilishga harakat qiladi.

Chukovskiyning dastlabki „San’at nima?“ maqolasi 1901-

yilda „Îäåññêèå íîâîñòè“ gazetasida bosilib chiqqan. 1903- yilda

u gazeta muxbiri sifatida Angliyaga boradi. Londonda xizmat qila

boshlaydi. Lekin bu yerdagi faoliyati uzoq davom etmaydi. Gazeta

unga maosh to‘lamay qo‘yadi. U Britaniya muzeyiga ishga kirib,

tirikchilik o‘tkazishga majbur bo‘ladi.

1905- yilda K. Chukovskiy Odessaga qaytib keladi va bu yerda

„Signal“ degan jurnal chiqara boshlaydi. Jurnal sahifalarida chor

hukumati siyosatiga qarshi materiallar bosilganligi uchun uni

sud qilishadi.

---

248

Keyingi yillarda u bolalar adabiyoti to‘g‘risida ko‘plab ma-

qolalar yozadi. 1907- yilda „Bolalar tili“ asari maydonga keladi.

K. Chukovskiy dastlab M. Gorkiy hikoya qilib bergan sujet

asosida bugungi kunda o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, badiiy

baquvvat „Òimsoh“ ertagini yozdi. 1918- yilda esa „Archa“ nomli

to‘plami bosilib chiqdi. O‘sha yili „Jahon adabiyoti“ nashriyotiga

ishga kirdi. 1919- yilda N. A. Nekrasov asarlarining to‘la to‘plamini

nashr ettirdi.

Shu yillarda uning mashhur „Moydodir“, „Suvarakxon“

ertaklari, „Kichik bolalar“ kitobi bosilib chiqdi.

„Pashsha — xarxasha“, „Barmaley“, „Òelefon“, „Fedora o‘t-

kazgan alam“, „O‘g‘irlangan quyosh“, „Doktor Voyjonim“,

„Filinisa kitob o‘qir“, „Kirpilar kuladi“ asarlari Korney Chu-

kovskiyning nomini olamga yoydi, kitobxonlar hurmatini qozondi.

Korney Chukovskiyning ertak-poemalarida ezgulikning

yovuzlik ustidan g‘alabasi, baxt, yorqin hayot sari keskin kurash

bo‘rtib turadi. Masalan, shoirning „Moydodir“ asarida bolalarning

odobli, ozoda, har doim to‘g‘ri so‘z bo‘lishi va tozalikka rioya

qilish mavzusi ilgari surilgan.

Asar qahramoni qator fazilatlarga loyiq. Lekin bir aybi bor,

faqat kir-chir yuradi. Shuning uchun bir kuni unga xizmat qiluvchi

barcha narsalar ish tashlaydi, undan yuz o‘girib qochib ketishadi.

Bola voqeaga tushunmay, xafa bo‘lib turganida joniga yuz-qo‘l

yuvgich — Moydodir oro kiradi.

Yosh kitobxon hamisha hayvon, jonivor va hasharotlar

haqidagi voqea-sarguzashtlarni sevib o‘qiydi. K. Chukovskiyning

„Suvarakxon“ asari ham kichkintoylarning sevimli asarlaridan

hisoblanadi. Asarda shoir hayvon, hasharot va yirtqichlarning

tuzilishlari, fe’l-atvorlari, dovyuraklik va qo‘rqoqliklari to‘g‘risida

bahs yuritadi:

Sho‘rlik, baxtsiz hayvonlar

Bo‘kirib, dodlab yig‘lar!

Har bir uyada

G‘or-u qiyada —

Ochko‘z yovga

Òiz cho‘kar.

Ana shunday vaziyat tug‘ilib turgan paytda paydo bo‘lib qolgan

chumchuqning tadbirkorligi, ishbilarmonligi, chaqqonligi qo‘l

keladi, u suvarakni tiriklayin yutib yuboradi. Shu zaylda chum-

---

249

chuq o‘rmon-u quruqlikda yashaydigan qushlar, jonivorlar,

hayvon va yirtqichlarni ozodlikka, erkka, baxtli va totli hayotga

olib chiqadi. Bu voqea esa bolalarning estetik didlarini oshiradi,

hayvonot olamiga nisbatan qiziqishlarini shakllantiradi, ona-

Vatanga bo‘lgan mehr-muhabbatlarini kamol toptirishda yetakchi

omil hisoblanadi.

Shoirning „Doktor Voyjonim“ asari bir umr bolalarga

shodlik-quvonch bag‘ishlab kelmoqda. Doktor Voyjonimning

oqko‘ngilligi, mehribonligi, jonkuyarligi, hayvonlar bilan inoq,

do‘stligi ibratomuz chizib berilgan.

Hayotda nimalar bo‘lmaydi deysiz! Hayot ajoyib-g‘aroyib

voqealarga boy. K. Chukovskiy mana shunday voqealar ba’zi

befahm, farosatsiz bolalar bilan ham sodir bo‘lib qolishi mumkin,

deydi. Mura o‘y o‘ylamaydigan, fahm-farosat bilan ish

ko‘rmaydigan qizcha. U bilan juda kulgili voqea yuz beradi. Shoir

„Muraga „Ajoyib-g‘aroyib daraxt“ ertagini o‘qib berishganida, u

nima qildi?“ she’rida o‘ylamay, aql ishlatmay tuflisini bog‘

maydoniga ekib, ostini yumshatib, suv quyib, kulgili ish qil-

ganligini tanqid qiladi:

Mura yechib tuflisin,

Bog‘ga ko‘mib, der sekin:

— O‘s, o‘saqol, tuflicham,

Bo‘y cho‘zaqol, tuflicham!

Endi jajji tuflicham

O‘z qo‘limdan suv ichar.

Niholcham bo‘lar daraxt,

Ulkan, g‘aroyib daraxt!

Pishib bosonojkalar

Daraxt sari yo‘l olar,

Qi p-qizil sapojkalar:

— Yulib oling! — deb qolar.

Shoirning „Mechkay“ asarida ham shunday kulgili, ta’sirli

mavzu yotganligini ko‘ramiz. K. Chukovskiy ta’kidlab o‘tganidek,

ba’zi bolalar bo‘ladiki, yaxshi o‘qish, ozoda bo‘lish, yuvinib-

taranib yurish o‘rniga ko‘proq ovqat yeyish niyatida yuradilar.

Haddan ziyoda ko‘p ovqat iste’mol qilish odamni kam o‘ylaydi-

gan qilib qo‘yishini, yaxshi o‘qish, ibratomuz ishlarni amalga

oshirishda unga pand berishi mumkinligini tushunmaydigan bo-

lalar onda-sonda uchrab turishini boplab tanqid qiladi:

---

250

...Òeshik kulcha juda soz

O‘ttiz bog‘lamin shovvoz,

Bir-bir yutay deb yechgan,

Òo‘rt xumcha sutni ichgan.

So‘ng urib qirq to‘rt quymoq

Singlim xo‘p ozgan, biroq

Ko‘plarni hayron etgan,

Eshikka sig‘may ketgan.

Korney Chukovskiy sevimli shoir, iste’dodli adib, shuning-

dek, yirik adabiyotshunos olim bo‘libgina qolmay, bilimdon

tarjimon ham edi. Uning „Ikkidan beshgacha“ nomli mashhur

tadqiqotida kichik yoshdagi bolalarning xarakter xususiyatlari,

nutqi va ruhiyati xususida qiziqarli hayotiy ma’lumotlar beriladi.

Ulkan so‘z san’atkori Korney Chukovskiy bolalar qalbini

to‘lqinlantiradigan, hayajonga soladigan kitoblar muallifi sifatida

hurmatga sazovor. E’zozli muallifning umri, bosib o‘tgan hayot

yo‘li ham xuddi kitoblari singari e’zozlanadi.