Mahalliychilik va

Mahalliychilik va Urug’-aymoqchilik
Munosabatlari.

Ko’pchilik lug’atlarda berilgan ta’riflarga ko’ra, urug’-aymog’chilik feudal jamiyatlarga xos hodisadir. Bu – qon-qarindoshlik aloqalari bilan bog’langan odamlarning birligidir. Urug’ jamoasi o’z boshlig’ining nomi bilan atalardi. U esa a’zolari uchun eng obro’li odam hisoblanar

Urug’ning manfaatlarini jamoasining nisbatan mahdud olamidan tashqarida ifodalar edi. Aynan, urug’-aymoq o’z a’zolarini himoya etar, ularga homiylik qilar va yordam berar edi.
Ma’lum bir darajada qarindosh-urug’chilik bilan bog’langan odamlarning bir-birlariga madad berishlari ham mutlaqo tabiiy bo’lib ko’rinadi. Lekin qarindosh-urug’chilik, hududiy yoki etnik prinsplar asosida davlat tuzilmalarida yoki boshqa tuzilmalarda tor guruhchilik manfaatlari bilan ish ko’radigan, aynan shu manfaatlarni birinchi o’ringa qo’yadigan uyushmalar (ko’pincha norasmiy uyushmalar) umumiy ishga, umumdavlat, umumxalq manfaatlariga zarar keltirgan holda shakllanib, o’z maqsadlariga erishish uchun a’zolarni mavjud davlat, hokimiyat va boshqa pog’onalarda yuqori ko’tarishga harakat qilar ekan, bu hol xavfli bo’lib qoladi. Ana shunda jamiyatning barqarorligi va xavfsizligiga real taxdid soluvchi mahalliychilik va urug’-aymoqchilik haqida gapirishga to’g’ri keladi.
Hozircha bu hodisalar jiddiy va chuqur tahlil qilingan emas. Ularni o’z taraqqiyotidan orqada qolayotgan yoki murakkab o’tish davrini boshidan kechirayotgan

mamlakatlarnigina muhim hususiyati deb hisoblab bo’lmaydi.

Mintaqaviy o’zligini anglash, boshqacha aytganda odamlarning faqat o’zlari tug’ilib o’sgan joy orqali o’zlarini idrok etishi, aslini olganda, mahalliychilik va urug’-aymoqchilik uchun etnik-ijtimoiy negiz bo’lib xizmat qiladi. Ayonki, hozirgi vaqtda markaziy Osiyoning ba’zi joylarida milliy o’zligini anglashdan ko’ra, mintaqa-viy o’zligini anglash ustunlik qilayapti, deyish uchun ancha salmoqli asoslar saqlanib qolmoqda.
Bunday vaziyat ko’p jihatdan etnik birlikning eng yuqori shakli bo’lgan millatning mohiyatini tashkil etuvchi belgilar shakllanishi jarayonida etnik jihatdan jipslashishni boshidan kechirayotgan xalqlar uchun xos ekanligini aytib o’tish joiz.
Aynan davlat sotsializmi va uning qattiq rejalashtiril-
gan iqtisodiyoti, ijtimoiy (egasiz) mulki, boyliklarning markazdan turib taqsimlanishi mahalliychilik hamda urug’-aymoqchilik munosabatlarining yashashi, kengayishi va chuqurlashishi uchun qulay zamin bo’ldi.
SSSRda urug’-aymoqchilik va mahalliychilik boshqacha sifat kasb etdi. Markazdan turib rejalashtirish-
ga asoslangan iqtisodiyotning keskinligi, ba’zan esa shavqatsizligi, mulkning ijtimoiy xarakteri ularning keng yoyilishi uchun qulay zamin yaratdi. Moddiy va boshqa boyliklarni taqsimlovchi rolini, aslini olganda, turli daraja va maqomda boshqaruv hodimlarining iltifotiga sazovor bo’lishga harakat qilar edilar.
Jamiyatda alohida guruhning yoki alohida hududlar-ning manfaatlari umumiy manfaatlardan ustun turadigan munosabatlar tizimi mavjud bo’lishi juda noto’g’ri va xavflidir. Bu hol jamiyatda ijtimoiy keskinlikning o’sishiga olib boradi. Davlatga – uning barqarorligi, yaxlitligi, taraqqiy etish qobiliyatiga tahdid tug’diradi.
Muayyan hududiy farqlarni mutlaq hodisa darajasiga eng xavfli xatodir. Har bir shaxsning milliy o’zligiga qaytishini o’zligini mintaqaviy asosda anglashi belgilab bermasligi kerak. Inson o’zini eng avvalo O’zbekiston fuqarosi deb, shundan keyingina xorazmlik, samarqandlik yoki farg’ona vodiysining aholisi deb his qilishi lozim. Bu hol har birimiz mansub bo’lgan “mo’jaz vatan”ning, odam tug’ilib o’sgan joy, o’lkaning qadrini va ahamiyati-
ni, uning turmush tarsi va o’ziga xos qadriyatlarini also kamaytirmadi. Biroq shuni esda tutish kerakki, haddan tashqari bo’rttirib yuborilgan mahalliy vatanparvarlik, uning tajovuzkorligi millatning jipslashuviga halaqit beradi. U muqarrar suratda ichki separatizmga va madaniy mahdudlikka olib boradi. Davlat hamda jamiyatning barqarorligi va xavfsizligiga bir qator boshqa tahdidlarni tug’diradi.
Mahalliychilik tamoyillarining kuchayishi mintaqa-
larning o’zini o’zi chegaralab qo’yishiga, tarkib topgan xo’jalik aloqalari tizimining kuchsizlanishi va parchala-
nishiga, binobarin, mintaqaning iqtisodiy jihatdan tanazzulga yuz tutishiga olib kelishi mumkin. Bu esa umumdavlat iqtisodiyotiga zarar keltirishi muqarrar.
Ko’pincha bu hol davlat ichida markazdan qochuvchi kuchlarning paydo bo’lishi va jadal rivojlanishi bilan birga yuz beradi. Urug’-aymoq yoki mintaqa o’zining ustunligini ta’minlashga va o’z xudbin maqsadlariga erishishga harakat qilib, butun davlat doirasida umuman siyosiy muxolifat rolini da’vo qiladigan turli uyushma-
larni vujudga keltirish uchun oziq beradigan muhit bo’lib qolishi mumkin. Bunday guruhlar o’rtasidagi hokimiyat uchun kurash ekstremistik shakllar kasb etib, davlatning hududiy yaxlitligiga, uning yashashiga to’g’ridan-to’g’ri tahdid tug’diradi.
Mahalliychilik va seperatizm keltirib chiqaradigan yana bir tahdid shundan iboratki, mahalliychilik va urug’-aymoqchilikka asoslangan ziddiyatlar mintaqamiz sharo-itida millatlararo va etnik mojarolarga aylanib ketishi yoki bunday mojarolarni yuzaga keltirishi mumkin.
Tub islohotlar amalgam oshirilayotgan murakkab davrda jamiyatda ozchilikni tashkil etadigan halqlarda kamsitish hamda bu mamlakatdagi o’z kelajagiga ishonch
sizlik hissi tug’ilishi mumkin. Bunday tuyg’ular mahalliy-
chilik va urug’-aymoqlar kurashining kuchayishi hamda shuning oqibatida iqtisodiy va siyosiy hayotdagi kamsitishlar negizida shakllangan bo’lishi ham mumkin. Bunday holda etnik guruhlar va millatlar o’rtasida keskin-
lik kuchayib, zo’ravonlikning boshqarib bo’lmaydigan darajada portlash xavfi ortadi. So’nggi yillar tarixida sovetlardan keyingi makonda ayni shu negizda kelib chiq-
qan mojarolar va fojialar talaygina.
Mahalliychilik va urug’-aymoqlar kurashi tug’diradigan tahdidlar haqida gapirar ekanmiz, bu hodisalarning o’ziyoq buzg’unchi ekanligini hisobga olish zarur. Lekin, tashqi kuchlar hali mustahkamlanib olmagan yoki turli vaziyatlar tufayli zaiflashib qolgan davlatlarda bu vositalardan o’zlarining jo’g’rofiy-siyosiy maqsadlari va g’arazli manfaatlari yo’lida foydalangan holler tarixdan ma’lum.
Biroq urug’-aymoqlarning tashqi kuchlardan o’z maqsadlarida foydalanishga harakat qiladigan yetakchilari va mahalliychilik manfaatlarini ifodalovchilar oxir-oqibatda ana shu kuchlar irodasining asiri bo’libgina qol-may, balki tashqi kuchlar o’z nojo’ya xatti-harakatlarini oqlash uchun beradigan qurbonlarga ham aylanadilar. Buni tarixning o’zi tasdiqladi.
Mahalliychilik va urug’-aymoqchilik muammosining dolzarbligi va murakkabligini tushunibgina qolmay, ayni chog’da shu negizda tanglik vujudga kelishining oldini olish uchun nima qilish kerakligini aniq tasavvur etish yashirin xavf-xatar omilidan chinakam tahdid manbaiga aylanib ketishiga yo’l qo’ymaslikka imkon beradi.
Mahalliy hokimiyatlarga ko’proq mustaqillik berish zarur. O’z mintaqasining xususiyatlarini bilish joylardagi rahbarlarga u yerdagi moddiy va insoniy imkoniyatlarni mumkin qadar ko’proq ishga solish imkonini beradi. Islohotlarni amalgam oshirishga mahalliy iqtisodiy, demografik va boshqa xususiyatlardan kelib chiqqan holda o’zgarishla kiritishga sharoit yaratadi.
Islohotlar uchun javobgarlikning katta qismini mahalliy hokimiyatlar zimmasiga yuklash ularning tashabbusini imkoni boricha ko’proq ishga solish va mahalliy resurslarni jalb etish imkonini beradi.
Millatning xalqning ma’naviy kamolotiga, ma’rifatiga umumdavlat siyosati sifatida qarash lozim. Odamlar ongidagi milliy iftixor tuyg’usi bilan boshqa millatlarning tarixi, madaniyati va qadr-qimmatini hurmat qilishning dialektik uyg’unligini ta’minlash zarur. Jamiyat ongida hozirgi dunyoda ro’y berayotgan barcha hodisalarga daxldorlik va mas’ullik hissini vujudga keltirish va doimo mustahkamlab boorish darkor.