«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

 
Фойдаланилган адабиётлар 
 
1. Получение полисахаридных пленок и изучение их способности к 
биодеструкции. Опарина Светлана Александровна, Морозова Надежда 
Ивановна. «Молодой учёный» .№ 4 (108).2016 г.  
2. Kerch, G., Korkhov, V. (2010). Effect of storage time and temperature on 
structure, mechanical and barrier properties of chitosan-based films. European Food 
Research and Technology, 232(1), 17–22.
3. Lozano-Navarro, J., Díaz-Zavala, N. Chitosan-Starch Films with Natural Extracts: 
Physical, Chemical, Morphological and Thermal Properties. Materials,11(1), 120.
4. Shariatinia, Z., Fazli, M.(2015). Mechanical properties and antibacterial activities 
of novel nanobiocomposite films of chitosan and starch. Food Hydrocolloids, 46, 
112–124. 

---

120 
“BOMBOX MORI” XITOZAN-KARBOKSIMETILTSELLYULOZA 
POLIKOMPLEKSLARINI XOSIL BO’LISH MEXANIZMI
Abdullaev N.J. 
Namangan davlat universiteti tayanch doktorant 
Amaldagi barcha polisaharidlar shartli ravishda to’rt guruhga bo’linadi: 
o’simlik, hayvonlar, bakterial polisaharidlar va sintetik polisaharidlar. O’simlik 
polisaharidlarining 
tipik 
vakillari: 
sellyuloza, 
gemisellyulozalar, 
ksilanlar, 
glyukomannanlar, galaktanlar, pektinlar, kraxmal va algal polisaxaridlar (karragenan, 
fukan, galaktanlar va boshqalar); hayvonlar polisaxaridlari tarkibiga xitin, glikogen 
va biriktiruvchi to’qima glikozaminoglikanlar kiradi (geparin, gialuron kislotasi, 
xondroitin 
sulfatlar 
va 
keratan 
sulfatlar); 
taniqli 
mikroorganizmlarning 
polisakkaridlari tarkibiga dekstranlar va mannalar, A va C streptokokklaridan olingan 
gialuron kislotasi va boshqalar kiradi [1].
Polisaxaridlar yuqori biologik faollikni namoyish etadi; Shu bilan birga, ular
toksik bo’lmagan, biologik parchalanish xossasiga egadir. Kimyoviy mexanizmlar 
asosida ushbu moddalarni ilmiy va amaliy xususiyatlarini foydali modifikatsiyalarga 
uchratish mumkin. Xitosanning polielektrolit sifatida o’ziga xos xususiyatlari 
mavjud. 
Xitosanning xususiyatlaridan biri uning boshqa polielektrolitlar bilan kovalent 
bo’lmagan komplekslarni hosil qilish qobiliyatidir. Ushbu komplekslar bir qator 
sohalarda qo’llanilib kelinmoqda. 
Respublikamizda xam ushbu polisaxaridlardan qayta tiklanadigan xom 
ashyoga ega bo’lgan sellyuloza, xitin va uning xosilalari ustida O’zbek olimlari 
tomonidan bir qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. 
Namangan viloyatida xam doimiy manbaga ega bo’lgan tut ipak qurti 
g’o’mbagi “BOMBYX MORI” asosida nanotolalar, plyonka va gel ko’rinishidagi 
maxsulotlar olinmoqda. Ushbu plyonkalarni xitozan va ba’zi kation xossalarga ega 
bo’lgan polisaxaridlar bilan interpolimer koplekslarini olish orqali erishilmoqda. 
Sellyuloza - dunyodagi eng ko’p uchraydigan biopolimerlardan biri bo’lib 
uning yillik ishlab chiqarish 7,5x10
10
tonnani tashkil etadi. Ushbu biopolimer 
o’simliklarda, dengiz hayvonlarida (tunikatlar) va ma’lum darajada, yo’sunlarda, 
zamburug’larda, bakteriyalarda, umurtqasizlarda va hatto Dictyostelium discoideum 
kabi protozoyalarda keng tarqalgan. 
Xitozan–bu xitinni qisman deatsetillanishidan olingan chiziqli β-1,4-
bog’langan polisaharid. Xitinning deatsetillanishi to’liq bo’lmagani sababli, xitozan–
glyukozamin va N-atsetilglyukozamindan tashkil topgan sopolimer xisoblanadi. 
Interpolimerkompleks xosil bo’lishi [2] kabi amalga oshirilgan.
Komplekslarning xosil bo’lishiga xitosanning molekulyar massasi, polidispererslik 
darajasi, 
deatsetillanish 
darajasi 
(DD), 
xitosanning protonlangan 
amino 
guruhlari dissotsiyalanishi (pK 
a
) va polimer zanjiri bo’ylab funktsional (amino va 
asetamido) guruhlarining tarqalishi katta ta’sir ko’rsatadi. Xitosanning dezetillanish 
darajasi pK 
a 
qiymatini aniqlanadi, bu 6,46 dan 7,32 gacha o’zgarishi mumkin [3]. 

---

121 
Eritmadagi xitosan makromolekulalarining konformatsiya holati va hajmi ham 
DD va eritma ion kuchiga bog’liq. 50%

guruhlari ishtirokida hosil bo’lgan vodorod bog’lari molekulalararo ta’sirga 
qo’shimcha hissa qo’shadi. Shunday qilib, xitosanning polielektrolit komplekslarini 
hosil qilish qobiliyati interaktiv polielektrolitlar tabiatiga va reaktsiya sharoitlariga 
bog’liq xisoblanadi. 
Maxalliy tabiiy xom ashyolardan olingan sellyuloza xamda “Bombyx mori” 
xitozani turli xil usullarda, xususan nanokompozitlar rivojlanishida mustahkamlovchi 
va antibakterial materiallar sifatida foydalanish imkoniyatiga ega. 
Makromolekulalar tomonidan hosil qilingan murakkab tizimlar ya’ni 
interpolimer komplekslar intermolekulyar o’zaro ta’sirning quyidagi turlarga bo’lish 
mumkin: 
-Van der Vaalsning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’lgan komplekslar, 
-makromolekulalar o’rtasida vodorod bog’lanishi natijasida hosil bo’lgan 
komplekslar, 
-muvofiqlashtirish komplekslari, 
-kovalent komplekslar, 
-polielektrolit 
komplekslari 
molekulalararo 
ion 
aloqalari 
bilan 
barqarorlashadi[4]. 
Polielektrolit komplekslar hosil bo’lishida qatnashadigan ionlarning 
xususiyatlariga ko’ra, tabiiy yoki sintetik kelib chiqishi va aralash tipdagi PEC 
polimerlari asosidagi sintetik polimerlar hamda biomakromolekulalarni o’z ichiga 
olgan komplekslarni bo’lish mumkin. 
Kompozit plyonkalardagi sellyuloza va xitosan o’rtasidagi vodorod bog’lariga 
muvaffaqiyatli erishilganligini va mukammal mexanik xususiyatlarini saqlab 
qolganligini ko’rsatdi. Xitosanning to’g’ri nisbati sellyuloza eritmasida valentlik 
kuchini oshirishi va plyonkalarning cho’zilishini yaxshilashi mumkin. So’nggi 
paytlarda sellyuloza va xitosanli materiallar antibakterial, mexanik xususiyatlarga 
ega, yuqori adsorbsion qobiliyat, yuqori g’ovaklik, metall ionlarining adsorbsiyasi, 
to’siq xususiyatlarida keng ko’lamda qo’llanilmoqda.