«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Ravi Kumar, M N V; Muzzarelli, R A A; Muzzarelli, C; Sashiwa, H; Domb, A J. 
(2004). Chitosan chemistry and pharmaceutical perspectives. Chem. Rev., 104,
6017-6084
2. Хитозан ва Nа-карбоксометилселлюлоза асосидаги композицион плёнканинг 
сорбцион хоссалари. НамДУ илмий ахборотномаси - Научный вестник 2019 
йил 2-сон Абдуллаев. Н.Ж., Qodirxonov M.R., Abdullajanov O.A 
3. Kramarenko, E.Yu; Khokhlov, A.R. (2007). Effect of formation of ion pair on the 
stability of stoichometric block ionomer complexes. Polymer Science. Ser. A, 49, 
1953-1060. 
4. Zhu, H; Xi, Z; Yang, S; Zhang, Y; Wang, H; Guo, H; Zhang, Y; Chen, D; Guo, 
D.(2009). Responses of free radicals to subcutaneous implantation of alginate – 
chitosan – alginate (ACA) microcapsules in mice. International J. artificial organs, 
32, 224-232. 

---

122 
“EREMURUS ROBUSTUS” O’SIMLIGI TARKIBIDAGI
OSHLOVCHI MODDALARNING KIMYOVIY TAHLILI. 
M.B.Davlatova
1
, I.Yu.Mexmanov
2
, G’.O.Mamajanov
3
.
1
Talaba, 
2
o’qituvchi, 
3
dotsent v.b. NamDU 
Hayvonlarning xom terisini oshlash xususiyatiga ega va ko’p atomli fenollar 
unumidan tashkil topgan hamda o’simliklardan olinadigan yuqori molekulali zaxarsiz 
murakkab organik birikmalar o’simlikning oshlovchi moddalari - tanidlar deb ataladi. 
Oshlash jarayonida oshlovchi moddalar terining oqsil moddalari bilan birikib, 
erimaydigan birikma hosil qiladi. Natijada hayvonlar terisi o’zidan suv 
o’tkazmaydigan, chirimaydigan, elastik va shu kabi xususiyatlarga ega bo’ladi. 
Oshlovchi moddalarning bu xususiyatiga polifenollarning hamma unumlari ham 
ega bo’lavermaydi. Terini oshlay oladigan polifenollar molekulyar og’irligi 500 bilan 
3000 o’rtasida bo’lishi lozim. Polifenollar molekulyar og’irligi 500 dan kam 
bo’lganda, ular oqsil moddalar bilan adsorbtsiya bo’lsa ham, turgun birikma hosil qila 
olmaydi. Molekulyar ogirligi 3000 dan ortiq bo’lgan polifenollar esa 
molekulalarining yirikligi sababli kollagenning fibrinlari orasidan sizib o’tib, turg’un 
birikma berishi qiyin. Polifenollar terini oshlash xususiyatiga ega bo’lishi uchun ular 
molekulasi tarkibida yetarli miqdorda gidroksil guruhi (har 100 ta birligida kamida 1-
2 gidroksil guruhi) bo’lishi ham kerak. 
Tanidlarning terini oshlash xususiyati kishilarga qadimdan ma`lum. Yuqori 
Misrning aholi yashagan yerlaridan (bundan 5000 yil burun) xom teri, oshlovchi 
materiallar va oshlangan terilar topilgan. Bu keltirilgan dalillar kishilar qadim 
zamonlardan beri terini oshlashni bilganliklarini va shu maqsadda tarkibida tanidlar 
bo’lgan o’simliklardan foydalanganliklarini ko’rsatadi.[1] 
Tanidlar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, ayniqsa g’allalarda, o’simliklarning 
patologik o’simtalarida ko’p (ba`zan 70 % dan oshadi) bo’ladi. 
Oshlovchi moddalar o’simliklarning hamma organlarida to’planishi mumkin. 
Ular daraxt va butalar po’stlog’ida, yog’ochlik qismida hamda ko’p yillik o’t 
o’simliklarning yer ostki organlarida ko’p bo’ladi. Ba`zan tanidlar daraxt va butalar 
bargida, mevasida, o’t o’simliklarning barcha yer ustki qismida ham to’planadi. 
Turli o’simliklardan olingan oshlovchi moddalar kimyoviy tarkibi bo’yicha bir-
biridan katta farq qiladi. Shunga qaramay, ularning tanidlarga xos umumiy belgilari 
bor. Barcha tanidlar molekulasida doimo bir nechta oksi guruh (OH) saqlovchi 
benzol yadrosi bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, barcha oshlovchi moddalar ko’p 
atomli fenollar - polifenollar unumidir. Benzol yadrosidagi oksi guruxlar soni kamida 
ikkita qator - o’rta holatda (pirokatexinga o’xshash) yoki uchta bo’lib, qator - vitsinal 
(pirogallolga o’xshash) joylashadi. 
Oshlovchi moddalarning o’simlik to’qimasida qanday sintez bo’lishi to’g’risida 
turli fikrlar avvaldan mavjud. Keyingi vaqtda bu fikrlarning bir qismi o’simliklar 
(ayniqsa, tuban o’simliklar) ustida o’tkazilgan tajribalar asosida tasdiqlandi. 
Oshlovchi moddalar asosan ikkita katta guruhdan- gidrolizlanuvchi va 
kondensatsiyalanuvchi tanidlardan tashkil topgan. Ular kimyoviy tuzilishiga ko’ra bir 

---

123 
- biridan katta farq qiladi. Shuning uchun oshlovchi moddalar bu ikkala guruhining 
o’simliklardagi biosintezi turli yo’llar bilan boradi. 
Oshlovchi moddalarning suvdagi eritmasi kuchsiz kislotali xossaga ega 
bo`lgan kolloid eritmadir. Ularning oqsil modda, og’ir metallarning tuzlari, 
alkoloidlar cho`ktirishi mumkin. Fenol gidroksili bo`lganligi uchun FeCl
3
bilan qora-
yashil va qora ko`k rangli cho`kma xosil qiladi. 
Ulardan tayyorlangan dorilar meditsinada me`da-ichak, og’iz va tomoq 
yallig’lanishida (stomatit, gingivit) teri kuyganida, ekzema, yaralarni davolashda 
burishtiruvchi, bakteritsid modda sifatida, ichakdan qon ketishini to`htatishda 
ishlatiladi. Alkalloid, og’ir metallar tuzlari bilan zaharlanganda ham ishlatiladi. 
O`simlikning jaroxatlangan joyida hujayra shirasi va oziq moddalar to`planadi. 
Shuning uchun o`zida oshlovchi moddalar saqlagan o`simliklarda paydo bo`lgan 
o`simtalar taninga boy bo`lib 30 - 77% gacha bo`ladi, ulardan toza tanin olinadi.[2] 
Eremurus yoki Shirach - Xanthorrhoeaceae oilasiga mansub Asphodelaceae 
turkumiga kiruvchi ko'p yillik o’t o'simliklar hisoblanadi. Balandligi 50-120 sm 
bo'lgan ko'p yillik o'simlik. Ildizpoyali geofit. Ildizpoyasi qalin va kalta. Ildizlari 
tolali, qalinlashgan; uzunligi 20 sm gacha, poyasining bo'yni eski barglardan ozgina 
tolalar bilan ajralgan. Barglari ildiz bo’g’zidan boshlanib keng chiziqli, qilichsimon, 
o’tkir uchli yoki chiziqli lansetsimon, uzunligi 20-40sm va eni 8-20 mm bo’ladi. 
Poyada ketma-ket joylashgan. Poyasi silindrsimon shaklda bo’lib uzunligi 40-80 sm 
gacha va undan ham yuqori bo’lishi mumkin. Gullari oltita yaproqsimon, aktinomorf 
gultojli. Gultojbarglarining rangi och sariq 10-12 mm bo’ladi. Gulbandning uzunligi 
12-16 mm. 
Eremurus robustus o’simligini Markaziy Osiyoning ko’plab mintaqalarida 
hususan O’zbekiston, Qozog’iston, Tojikiston o’lkalarining tog’li hududlarida, Tyan-
Shan, Oltoy hamda Pomir Oloy tog’ tizmalarida, tog’oldi va o’rta qismlarida ko'rish 
mumkin. O’zbekiston hududida ushbu turkumga mansub 32 ta tur o’sadi. 
200 ml xajmli tagi tekis kolbaga o`simliklardan tayyorlangan 10% li tanid 
ajratmasidan 50 ml solindi va ustiga 10 ml konsentrlangan (1:1) HCl va formalinning 
40% li eritmasidan 15 ml qo`shildi. So`ngra kolbani tik turuvchi sovutkich bilan ulab 
plitkada to qora-qizil rang cho`kma hosil bo`lguncha qizdirildi. Xosil bo`lgan 
cho`kmani filtr qog’ozda suzilganda, cho`kma ushlanib qoldi (kondensatsiyalangan 
oshlovchi moddalar) va qog’ozdan o`tib ketgan suyuqlikda esa gidrolizlangan 
oshlovchi moddalarning bo`laklari bo`ladi. Bu oshlovchi moddalar qoldig’ini 
aniqlash uchun 5 ml suyuqlikdan olib, ustiga 1 g kristall holidagi sirka kislotasining 
natriyli tuzidan asta-sekin solindi va suyuqlikni chayqatmay temir-ammoniyli 
achchiq toshning 1% li eritmalardan 10 tomchi qo`shildi. Natijada kristall ustidagi 
neytral joy xosil bo`lgan yerdagi oshlovchi moddalarning (gidrolizlangan) parchalari 
borligini tasdiqlovchi ko`k-zangori rangli to`garakcha xosil bo`ldi.