«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

Foydalanilgan adabiyotlar 
 
1. T.To’laganov, M.Ashurova “Fanlararo aloqalar bilimlarni boyitish omili” Xalq 
ta’limi jurnali №1 2006-yil. Toshkent. 
2. A.G’ofurov, U.Raxmatov “Biologiyani o’qitishda tabiiy fanlar bilan fanlararo 
bog’lanishni amalga oshirish” Xalq ta’limi jurnali №3 2005-yil. Toshkent. 
 
 

---

334 
AROMATIK UGLEVODARODLAR MAVZUSINI OʻQITISHDA 
“ZINAMA-ZINA” TA’LIM TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH 
Ataniyazov O.N., Razzaqberdiyev N.N. Polvonov X.K., Eshchanov E.U. 
Urganch Davlat universiteti 
 
Respublikamizning hozirgi ta’lim tizimi pedagoglar oldiga, yoshlarimizning 
har tamonlama barkamol va ma’nan yetuk qilib tarbiyalashda ularning bilim va 
koʻnikmalarini oshirish, mustaqil izlanishlar olib borishlari va fanga oid bilimlarini 
yanada mustahkamlashalarini maqsadli ravishda rivojlantirish vazifalarini qoʻyadi. 
Ana shu vazifalarni hal etishda pedagogik ta’lim texnologiyalari yetakchi 
oʻrinlarda turadi. Shuning uchun ham pedagogik ta’lim texnologiyalari koʻproq 
talabaning fikrlash qobiliyatining ortishini, uning nazariy va amaliy bilimlarining 
shakllanishini ta’minlaydi. Didaktikaning barcha yutuqlarini istisno qilmay, balki 
ulardan foydalangan holda ta’lim texnologiyalari ilmiy bilim va tushunchalarni, 
dunyoqarashni shakllantirish, shaxs va uning pedagogik faolligini har tomonlama 
rivojlantirish vositasi boʻlib qoladi. 
Oliy ta’lim muassasalarida “Kimyo” fanini oʻqitish jarayonida yangi 
innovatsion ta’lim texnologiyalarni amalda qoʻllash bugungi kunning dolzarb 
masalaridan biri hisoblanadi. Albatta, kimyo fanlari tizimida “Organik kimyo” 
fanining oʻziga xos oʻrni boʻlib, uni oʻrganish muhim ahmiyat kasb etadi. “Organik 
kimyo” fanining bir qismi boʻlgan aromatik uglevodorodlarga tegishli moddalarning 
fizik-kimyoviy xossalari va ishlatilish sohasi bilan ham juda muhim ahamiyatga ega 
ekanligi, ularni chuqur oʻrganish va tadqiq qilish muhim masalalardan biri ekanligini 
koʻrsatadi. Organik kimyo fanida “Aromatik uglevadorodlar” mavzusini oʻqitishda 
“Zinama-zina” ta’lim texnologiyasini qoʻllab, oʻtilayotgan mashgʻulotga ajratilgan 
vaqtdan samarali foydalanish mumkin. Bu texnologiya oʻquvchilar bilan bir guruh 
ichida yakka holda yoki ularni kichik guruhlarga ajratgan holda yozma ravishda 
oʻtkaziladi va taqdimot qilinadi. Ushbu texnologiyadan amaliy va seminar dars 
mashgʻuloti davomida foydalanish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 
• Talabalarni ajtilgan kichik mavzular soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik 
guruhlarga ajratadi (guruhlar soni 4 yoki 5 ta boʻlgani ma’qul); 
• Talabalar mashgʻulotning maqsadi va vazifasi hamda oʻtkazilish tartibi bilan 
tanishtiriladi. Har bir guruhga qogʻozning chap qismida kichik mavzu yozuvi 
boʻlgan varaqlar tarqatiladi; 
• Har bir guruh a’zolari tarqatma materialda yozilgan kichik mavzular bilan 
tanishishlarini va shu mavzu asosida oʻzlarining nazariy bilimlarini jamoa 
bilan birgalikda fikrlashib, qogʻozdagi boʻsh joyga yozib chiqish vazifasi 
beriladi va vaqt belgilanadi; 
• Guruh a’zolari birgalikda tarqatma materialda berilgan kichik mavzuni yozma 
(yoki rasm, yoki chizma) koʻrinishida ifoda etadilar. Bunda guruh a’zolari 
kichik mavzu boʻyicha imkon boricha toʻlaroq ma’lumot berishlari kerak 
boʻladi; 

---

335 
• Tarqatma materiallar toʻldirilgach, guruh a’zolaridan bir kishi taqdimot qiladi. 
Taqdimot vaqtida guruhlar tomonidan tayyorlangan materialar, albatta, 
auditoriya doskasiga mantiqan ketma-ket (zinama-zina shaklida) ilinadi; 
Oʻqituvchi guruhlar tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh berib, 
guruhlarnni berilgan topshiriqlar boʻyicha vazifani qay darajada bajarganliklarini 
tahlil qilib yakuniy xulosa chiqaradi va ularni baholaydi.
Aromatik uglevodorodlar mavzusini “Zinama-zina” ta’lim texnologiyasini 
qoʻllab oʻqitishda kichik guruh talabalariga quyidagi kichik mavzulardan berish taklif 
qilinadi: 
1. Aromatik uglevodorodlarning nomlanishi va izomeriyasi.
2. Arenlarning kashf etilish tarixi va klassifikatsiyasi. 
3. Aromatik uglevodorodlarning tabiatda uchrashi va olinish usullari. 
4. Arenlarning tuzilishi, aromatiklikligi va fizikaviy xossalari. 
5. Arenlarda elektrofil almashinish reaksiyalari mexanizmi. 
6. Arenlarda nukleofil almashinish reaksiyalari mexanizmi. 
7. Aromatik yadroda radikal va yon zanjirda almashinish reaksiyalari. 
8. Kelishilgan va kelishilmagan orientasiya qoidalari. 
9. Arenlarning muhim vakillarining ishlatilishi va amaliy ahamiyati. 
Ushbu kichik mavzular “Zinama–zina” ta’lim texnologiyasi metodida quyidagi 
grafik koʻrinishida keltiriladi: 
“Zinama–zina” ta’lim texnologiyasi talabalarni oʻtilgan shuningdek, endi 
oʻtilishi rejalashtirilgan mavzu boʻyicha yakka hamda kichik jamoa boʻlib, fikrlash, 
dastlabki oʻzlashtirilgan nazariy bilimlarni yodga tushirib, jamlangan fikrlarni 
umumlashtira bilish va bu bilimlarni yozma, rasm, chizma ko’rinishlarida ifodalay 
olishga oʻrgatadi.