Mahalliy soliqlarning davlat byudjetidagi ahamiyati: milliy va jahon amaliyoti tahlili

2019 
2020 
2021
(prognoz) 
Jami — daromadlar
112 165,4
132 938,0 
147 202,3
1.
Bevosita soliqlar
31 676,8
45 206,9 
46 845,2
1.1 
Foyda solig‘i 
16 360,6 
28 712,2 
27 779,4 
1.2 
Aylanmadan olinadigan soliq 
1 988,7 
1 353,9 
2 160,0 
1.3 
Jismoniy 
shaxslardan 
olinadigan 
daromad solig‘i 
13 327,4 
15 140,8 
16 905,8 
2.
Bilvosita soliqlar
46 427,2 
46 428,4 
62 526,7
2.1 
Qo‘shilgan qiymat solig‘i 
33 809,8 
31 177,4 
46 955,4 
2.2 
Aksiz solig‘i 
10 314,7 
11 697,3 
11 820,1 
2.3 
Bojxona boji 
2 302,7 
3 553,7 
3 751,2 
3.
Resurs soliqlari va mol-mulk solig‘i
19 680,7
21 257,0 
19 426,8
3.1 
Mol-mulk solig‘i 
2 360,2 
1 974,3 
2 510,3 
3.2 
Yer solig‘i 
2 313,2 
2 386,7 
2 941,0 
3.3 
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq 
14 692,8 
16 417,1 
13 588,2 
3.4 
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun 
soliq 
314,5 
478,8 
387,3 
4.
Boshqa daromadlar va soliq bo‘lmagan 
boshqa tushumlar
14 379,3
20 045,8 
18 403,6
Oʻzbekistonda mahalliy soliqlarning amal qilish tartibi Oʻzbekiston 
Respublikasi Soliq kodeksining XV boʻlimi (Mol-mulk soligʻi), XVI boʻlimi (Yer 
soligʻi), XVII boʻlimi (Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq) va boshqa 
boʻlimlarida atroflicha ochib berilgan [11]. Bunda ushbu soliq turlarining oʻziga 
xos xususiyatlari tushunish va tahlil qilish imkoni mavjudligini ta’kidlashimiz 
lozim.

---

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. №2, апрель, 2021 йил. ISSN: 2181-1016 
6 
Mahalliy soliqlarning amal qilish mexanizmini oʻrganish va samaradorligini 
oshirishda xalqaro amaliyotni oʻrganish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqaro 
amaliyotni oʻrganish orqali mahalliy soliqlarni undirish bilan bogʻliq 
muammolarni hal qilish, mahalliy soliq turlari boʻyicha soliq solinadigan bazalarni 
toʻgʻri shakllantirish va kengaytirish imkoniyatlariga ega boʻlish mumkin. 
Yevropa va AQShda yer va mol-mulk soligʻi har yili, odatda, obyekt bozor 
qiymatining 0,5-1% oraligʻida belgilanadi. Xitoy va Filippin kabi Sharqiy Osiyo 
mamlakatlarida mol-mulk soligʻi stavkalari taxminan 1-2% ni tashkil etadi, 
Janubiy Koreyada esa yillik mol-mulk soligʻi koʻchmas mulk qiymatining 0,15-
0,5%i oraligʻida belgilanadi. Afrikaning Sahroi Kabir sharqidagi koʻplab 
mamlakatlarda aktivlarning turli qiymatlariga nisbatan turli soliq stavkalari 
qoʻllaniladi, masalan, Keniyada yer soligʻi 10% dan 30% gacha belgilanishi 
mumkin. Afrikaning boshqa mamlakatlarida esa stavkalar ancha past boʻlishi 
mumkin. Masalan, Ruandada egalik qilish huquqiga ega boʻlgan foydalanuvchilar 
yer va binolar uchun soliqlarni aktivlar qiymatining 0,1% miqdorida toʻlaydi [12]. 
2-jadval 
Yevropa mamlakatlarida mol-mulk soligʻi boʻyicha tushumlar
koʻrsatkichlari (mlrd. yevro) [13] 
№ Mamlakat 
2009 
2010 
2011 
2012 
2013 
2014 
2015 
2016 
2017 
2018 
2019 
1. 
Avstriya 
1,5 
1,6 
1,6 
1,8 
2,3 
2,0 
2,0 
2,0 
1,9 
2,1 
2,2 
2. 
Belgiya 
10,2 
11,3 
11,9 
12,6 
13,8 
14,3 
14,4 
14,9 
15,4 
15,8 
16,3 
3. 
Estoniya 
0,0 
0,1 
0,1 
0,1 
0,1 
0,1 
0,1 
0,1 
0,1 
0,1 
0,1 
4. 
Finlandiya 
1,9 
2,1 
2,1 
2,4 
2,6 
2,7 
3,0 
3,1 
3,5 
3,3 
3,5 
5. 
Fransiya 
66,7 
73,0 
77,5 
81,4 
84,1 
86,7 
92,1 
95,0 
100,8 
97,4 
97,7 
6. 
Germaniya 
20,4 
21,0 
23,0 
24,6 
26,1 
28,2 
31,1 
33,4 
33,6 
35,5 
37,6 
7. 
Gretsiya 
4,7 
3,7 
5,1 
5,2 
5,7 
5,1 
5,4 
5,5 
5,6 
5,6 
5,9 
8. 
Irlandiya 
2,5 
2,4 
2,8 
3,1 
3,6 
4,2 
3,9 
3,8 
3,9 
4,3 
4,4 
9. 
Italiya 
41,0 
32,4 
36,1 
43,6 
43,9 
46,9 
46,3 
46,9 
44,2 
44,9 
43,8 
10. 
Latviya 
0,1 
0,2 
0,2 
0,2 
0,2 
0,2 
0,2 
0,3 
0,3 
0,3 
0,3 
Xalqaro amaliyotni oʻrganish doirasida Yevropadagi 10 mamlakatning mol-
mulk soligʻi boʻyicha koʻrstkichlari tahlil qilindi (2-jadval). Yevropa 
mamlakatlarining mol-mulk soligʻi boʻyicha koʻrsatkichlari solishtirilganda eng 
yuqori koʻrsatkich Fransiyaga tegishli ekanligini koʻrishimiz mumkin (97,7 mlrd. 
yevro). Italiya va Germaniyada mol-mulk soligʻi boʻyicha tushumlar mos ravishda 
43,8 va 37,6 mlrd. yevroni tashkil etgan. Jadvaldagi boshqa mamlakatlarda ushbu 
koʻrsatkich sezilarli darajada past ekanligini ta’kidlashimiz lozim. Xulosa qilish 
mumkinki, rivojlangan mamlakatlarda mol-mulk soligʻi boʻyicha tushumlar 
aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlardagidan ancha yuqori koʻrsatkichlarga ega. 
Bu bevosita iqtisodiyotda xususiy sektorning rivojlanganligi, aholining turmush 
darajasi va daromadlilik darajasi yuqori ekanligini koʻrsatadi.