Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlardan o‘ziga xos xusu-siyatlari bilan farq qiladi

 
«Madonna Alba», «Kursi-
dagi Madonna», «Madonna difol», va nihoyat 1513-1514-yillari 
«
Sikstin 
madonnasi»ini yaratdi. Rafael chizgan rasmlarning eng mashhuri «Sikstin madonnasi» 
Italiyaning kichikroq shaharlaridan biridagi Avliyo Sikstin monastiri uchun 
chizilgandi. Bu buyuk asar insonga g‘oyat kuchli muhabbat ruhi bilan sug‘orilgan. 
Rassom unda odamlarning baxt saodati uchun o‘zining eng aziz va sevimli 
farzandini bag‘riga bosib, ulug‘lik va oddiylik bilan odamlar oldiga yurib 
kelayotgan onani tasvirlaydi. «In-jil»dan olingan bu sahna tasviri hozirgi kunda 
Germaniyaning Drezden shahri rasmlar galereyasida saqlanmoqda. 
Rimdagi avliyo Pyotr soborini loyihalashtirish va uning qurilishida ishtirok 
etishi, Santa Mariya Papasi cherkovini bezashda faollik ko‘rsat-ganiga 
qaramasdan, Rafael tasviriy san’atda shuhrat qozondi. Leonardodan farqli ravishda, 
Rafael o‘z davri ijodkori edi. Uning asar-larida jumboqli, g‘ayritabiiy xususiyatlar yo‘q. 
Hamma narsa aniq, yorqin, go‘zal va barkamol. U go‘zal qahramonning ajoyib 
timsolini yaratadi. Rassomchilikda hayotiylik, hayotni to‘g‘ri, haqqoniy tasvirlash 
tamoyili kuchli. Shu boisdan ham, uning «Madonna Konestibile» asarida ilohiy-
lashtirilmagan, oddiy ayol, go‘dak tomonidan varaqlanayotgan kitobga nigoh 
tashlagan holda tasvirlangan.
4. Tabiiy bilimlar va texnik taraqqiyot. N.Kopernik, D.Bruno, G.Galiley 
XVI-XVII asrlarda tabiatshunoslik fanlarining keskin yuksalishi bosh-landi. Ishlab 
chiqarish, jumladan, texnikaning o‘sishi ilmiy taraqqiyotga keng yo‘l ochdi. Tabiatdagi 
voqea-hodisalarning amaliy tomonlarini tadqiq qilish yo‘lga qo‘yildi.
Fizika fanining mexanika sohasi tez sur’atlarda rivojlandi. Bunga sa-bab, 
san’atning ba’zi sohalarida oddiy mexanizmlardan foydalanila boshla-ganligi, qurilish 
texnikasining takomillashuvi, chuqur shaxtalarning paydo bo‘lishi, artelleriyaning 
yildan yilga kengroq qo‘llanilishidir. XVI-XVII asrlarda hunarmandchilik 
texnikasining rivojlanishi natijasida ko‘plab asbob-uskunalar ixtiro qilindi. 
Jumladan, mikroskop va teleskop, termo-metr, simobli barometr, gidrometrlar 
kashf qilindi.
Fandagi burilish, eng avvalo, astronomiya sohasida ro‘y berdi. XVI asrga 
qadar G‘arbiy Yevropada, shuningdek, Sharq mamlakatlarida ham antik davrda 
yaratilgan geotsentrik g‘oya hukmron edi (Beruniy kabi allomalar qarashlari 
bundan mustasno). Unga ko‘ra koinot markazida doira shaklida harakatsiz Yer 
turadi. Yerning atrofida ma’lum masofada Oy, Quyosh va boshqa sayyoralar, 

---

83 
yulduzli osmon aylanib turadi. Bu g‘oyaning asosi Aristotel, Gipparx va Ptolemey 
davrida ishlab chiqilgan edi. Allomalar orasida koinot tuzilishi haqidagi yangi 
geliotsentrik ta’limotni yaratgan ulug‘ polyak olimi Nikolay Kopernik
 
faxrli, 
muhim o‘rin tutadi. Kopernik eng oddiy asboblar yordamida osmon jismlarini 30 
yildan ko‘proq kuzatdi. Murakkab hisoblar yordamida olim Yerning Quyosh 
atrofida hamda o‘z o‘qi atrofida aylanib turishini aniqladi. Yangi ta’limot tufayli 
cherkov tomonidan ta’qib qilinishini oldindan sez-gan Kopernik o‘z kashfiyotini 
uzoq vaqt sir tutdi. Shu sababli olimning 
«
Kul ustida ziyofat», «Koinot va dunyoning 
cheksizligi haqida», «Pegas siri», «Osmon jismlarining aylanishi haqida» va boshqa 
asarlar uning o‘limidan sal avvalroq nashr qilindi. Kopernik kashfiyoti fanda katta 
o‘zgarish yasadi. Bu kashfiyot xris-tian cherkovining obro‘ va ta’siriga katta putur 
yetkazdi. Kopernik g‘oyasining davomchilari katolik cherkovi tomonidan quv-g‘un 
qilina boshlandi. Xristian cherkovi tazyiqining birinchi qurboni Jordano Bruno 
bo‘ldi (1548-1600). U Kopernik ta’limotini rivojlantirib: «Koinotning chegarasi 
yo‘q. Olam beqiyos katta va cheksizdir», de-gan edi. Uning fikricha, Yer ham, 
quyosh ham koinotning markazi emas. «Olam son-sanoqsiz yulduzlardan iborat 
bo‘lib, ularning har biri bizdan uzoqda turgan quyoshdir. Mana shu quyoshning har 
qaysi atrofida o‘zi-ning aylanib turgan yo‘ldoshlari bor». Jordano Brunoning 
fikrlari hozirgi kunda fanda to‘liq tasdiqlandi. Cherkovning doimiy tazyiqi olimning 
16 yil davomida Fransiya, Germaniya, Chexiyada safarda yurishga majbur qildi, o‘z 
vatanini sog‘inib, Ita-liyaga qaytgan olimni cherkov namoyandalari ushlab, o‘z 
g‘oyalaridan qaytishga undadi. Sakkiz yil qamoqdan so‘ng Jordano Bruno 
gulxanda yondirildi. 1600-yil 17-fevralda Rimda uning haykali o‘rnatilgan. Hay-
kalga “U hamma xalqlar uchun fikr erkinligini talab qiladi va shu talabi uchun qatl 
etildi”, deb yozib qo‘yilgan. 
Katolik cherkovi mashhur astronom va fizik Galileyni (1564-1642) ham butun 
hayoti davomida ta’qib qildi. Olim o‘zi kashf qilgan oddiy, 30 marta kattalashtirib 
ko‘rsatadigan birinchi truba teleskop yordamida ko‘plab yulduzlarni, oy ustidagi 
toqqa o‘xshash jismlarni, Yupiterning 4 ta yo‘ldoshini, Veneraning fazalarini, 
Quyosh dog‘larini kashf qildi. Galiley o‘z asarlarida N.Kopernik va J.Bruno 
kashfiyotlarini to‘liq tasdiqladi. Rim papasi 70 yoshli olimni inkvizitsiya sudiga 
berdi. Sud Galileyni o‘z g‘oyalaridan voz kechishga majbur qildi. U umrining oxi-
riga qadar cherkov nazoratida ishladi.Rim papasi Ioann Pavel II tomonidan 1979-
1980-yillari Galileyni sud qilgan inkvizitsiya sudi hujjatlari qayta ko‘rib chiqildi va 
olim gunohsiz deb topildi. Katolik cherkovi o‘zining ko‘p sonli «xatolari»dan birini tan 
olishi uchun uch asrdan ko‘proq vaqt kerak bo‘ldi.
Shunday qilib, XVI-XVII asrlarda ilmiy bilimlarning rivojlanishi Yevropada 
sanoat va savdoni yuksalishiga imkon berdi.
Yupiter planetasi atrofida yo‘ldoshlar va hatto Quyoshdagi dog‘lar borligini 
kashf etdi. Papa Galileyni Rimga cherkov sudiga chaqirdi. 70 yashar Galiley inki-
vizitsiya oldida hozir bo‘ldi. 5 oy so‘roq qilindi, uni o‘z qarashlaridan voz kechishga, 
tavba qilishga majbur etdi (Yerning aylanishiga ishonmayman, lekin har holda 
aylanadi). U inkivizitsiya qo‘lida asir bo‘lib qoldi.

---

84 
Demak, diniy jaholatga qarshi bosh ko‘tardi, uning changalidan qutildi. 
Dunyoni o‘rganish va tushuntirib berish uchun fan oldida keng imkoniyatlar 
tug‘ildi.