Madaniyat instituti vahobjon rustamov ssenariynavislik mahorati

1.8.SSenariynavislik va dramaturgiya qonuniyatlariga
asoslanish tamoyillari
Har qanday tadbirga moijallangan ssenariyning asosini adabiy, 
dramatik manbalar tashkil etadi, deb yuqorida aytib o ‘tgan edik. Ma­
salan, kino san’atini olaylik. Kinoning yaratilishining dastlabki qada- 
mi ham ssenariyga borib taqaladi. Bu tushuncha kino san’atida kino- 
dramaturgiya deb nom olgan.
0 ‘zbekistonda kino san’ati o‘zi xos muvaffaqiyatlarga erishayot- 
gan san’at turlaridan hisoblanib, dunyo kino san’ati arenasida yuqori 
pog‘onalarga ko‘tarilmoqda. Kino san’ati ham teatr san’ati singari 
sintetik xususiyatga ega bo‘lib, uning tarkibida adabiyot, tasviriy 
san’at, musiqa, aktyor mahorati, rejissura, operatorlik va boshqalar 
uyg‘unligida yaratiladi. Kinodramaturgiyada voqea-hodisalami tas- 
virlashda asosan kinoning ifoda vositalaridan foydalaniladi. Xusu- 
san, adabiyotning she’riyat, proza, dramaturgiya elementlarini ham 
qo‘llaydilar. Kino san’ati hozirgi kunda san’atlar ichida insonlarga 
eng katta ta’sir ko'rsatadigan vositalardandir. Shuning uchun ham 
san’atning bu turiga davlatimiz tomonidan jiddiy e ’tibor berilgan: 
“Keyingi yillarda milliy kinodramaturg va rejissorlar tayyorlash dol- 
zarb masala bo‘lib turibdi. Chunki, buni ochiq tan olishimiz kerak
- professional kino mutaxassislari, xususan, rejissorlar, ssenaristlar 
tayyorlaydigan tom ma’nodagi milliy maktab o‘zimizda hanuzgacha 
shakllangani yo‘q. Bu ahvolni tubdan o ‘zgartirish uchun yuksak badi­
iy mahorat bilan bir qatorda, milliy tafakkur salohiyatiga ega b o ig an
iste’dodli yoshlami tarbiyalash va ulami qoilab-quvvatlash masala- 
siga alohida e’tibor qaratishimiz lozim.
Albatta, bu y o id a dastlabki qadamlar qo‘yilayotganini aytish 
lozim. Masalan, Mustaqillik va Navro‘z bayramlari, «Sharq taro-
65

---

nalari» musiqa festivaliga bag‘ishlangan asosiy tomosha va tanta- 
nalami tayyorlash bo‘yicha teatr va televideniye rejissorligi, badi­
iy-publitsistik ssenaristlik borasida ulkan tajriba to‘plandi. Ana shu 
boy tajribalami har tomonlama chuqur o‘rganish, umumlashtirish 
va shu asosda yosh ijodkorlami tarbiyalash bo‘yicha zarur nazariy 
va o‘quv-uslubiy bazani shakllantirish, bugungi talablarga javob be- 
radigan mutaxassislami tayyorlash yuzasidan amaliy ishlarni keng 
yo‘lga qo‘yish bu muammolami yechish imkonini berishi shubhasiz. 
Albatta, bu fikrlardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, bu sohani 
rivojlantirish bo‘yicha asosiy e’tibomi yuksak malakali mutaxassis 
tayyorlashga qaratish zarurdir”18.
Kinodramaturgik asami vujudga kelishi ssenariy yozishdan bosh- 
lanib, montaj stolida tugaydi. Har qanday film qaysi mavzuda, janrda, 
shakldabo‘lmasin, uning asosini badiiy so‘z san’atining bir ko‘rinishi
- ssenariy tashkil etadi. Kinodramaturgiyaning dastlabki namunalari 
ancha oddiy ya’ni ovozsiz filmlar sur’atga olingan bo‘lib, bugungi 
kunda u murakkab ijod tizimiga aylangan. Filmning g ‘oyaviy-badiiy 
asosi aniq bo‘lishi uchun kinossenariyda muallif g‘oyaviy pozitsiyasi 
mustahkam va mantiqan asoslangan bo‘lishi kerak. G ‘oya yangi fikr 
kinossenariyning kompozitsion tuzilishi-dramatik konfliktlarga, sujet 
harakatiga janrlar xilma-xilligi ya’ni asaming tuzilishiga imkoniyat 
yaratadi. Hozirgi zamon hujjatli kinolarida kinematografik obrazli- 
likning to‘rtta komponenti mavjud:
1 .Remarka-murakkab kinematografik harakat va kino ssenariy­
ning hamma tomonlarini obrazli xarakterlash. Peyzaj, harakat vazi- 
yati, voqealar tuzilishi, qahramonning holati, musiqa va shovqin va 
boshqalar remerkani hosil etadi.
2.Tasviriy qism, dialog va monologlar-ssenariyning asosidir. 
Bunda voqealaming qatori va xarakterlar qirralari ochiladi. Kinoma- 
togafik dialogining o‘ziga xosligi, harakatning davomiyligida, aktyor 
xarakteri yoritishga imkoniyat m o‘lligi.
3.Kinossenariyda personajlar nutqi, ichki ruhiy olami, kayfiyatini 
tasvirlash uchun muhit, shart sharoit yaratish. Bu muallifga murakkab 
xarakterlami keng yoritishga yordam beradi.