M. Y. Ayupova

17-B O B .  YOZMA  NUTQ   BU ZILISHLARI

N u tq  

fik r  b ay o n   qilish  vositasi  b o ‘lib ,  o g ‘zaki  va  yozm a  s h a k ld a  

ifodalanadi.  T a fa k k u r n u tq   yordam ida  r o 'y  b e rib ,  sh u   tufayli  k ish ilar  b ir- 

birlari  b ilan  a lo q a   b o g ‘laydilar.

O g‘zaki  n u tq  p au z a ,  urg‘u, in to n atsiy a va to v u sh la ro rq a li tinglovchiga 

borib  yetsa,  y o z m a   n u tq ,  h a rf va  s o 'z la rn in g   m a ’lu m   q o n u n iy at  a so sid a

o   zaro   birikuvi,  tin ish   belgilari,  h a r  xil  a jra tis h la r,  g a p la m i  g ra m m a tik  

jih atd a n   a n iq   v a  to v u sh larn i  bayon  qilish  o rq a li  y etib   bo rad i.  O g ‘zaki 

n u tq n in g  y o z m a  n u tq d a n   yana b ir  farqi  sh u k i,  o g 'z a k i  n u tq n i  e s h ita m iz , 

yozm a  n u tq n i  k o ‘ram iz  va  o 'q iy m iz.  Y o z m a   n u tq   m u rakkab  ja r a y o n  

bo  lib,  u  k o ‘p  vaqt  m e h n a t  talab  qiladi.  S in ta k sis  jih a td a n   q a ra g a n d a  

yozm a  n u tq  en g  t o l i q  va m ukam m al  n u tq d ir.  Bu  n u tq   ixtiyoriy fik rim izn i 

ifodaiab berishning eng yaxshi vositasidir.  Y o z m a   n u tq  o g ‘zaki n u tq  aso sid a  

rivojlanadi.  O g ‘zaki  n u tq   hayotda  k ish ila r  b ila n   m u n o sab atd a  b o 'lis h , 

ularga  ta q lid   q ilish   y o ‘li  bilan  riv o jlan ib ,  b o la d a n   m axsus  o 'q is h   va 

o ‘rganishni  ta la b   etm ay d i.  Yozm a  n u tq   e sa   h a rfla r  va  belgilar  y o rd a m i 

bilan  to v u sh lar,  s o ‘zlar,  gaplam i  ko‘z  b ila n   id ro k   qilishga,  q o ‘l  b ila n  

yozishga  m o lja lla n g a n   nutqdir.

B o lalam in g   o g ‘zaki  n u tq id a  k a m c h ilik la r  u c h ra g a n i  kabi,  y o z m a  

n u tq larid a  h a m   b ir q a to r  kam chiliklar  u c h ra y d i.  Bu  h o la tla r o lim la rim iz  

to m o n id a n   o ‘rg an ilg an   b o ‘iib,  o lim lar  ish in in g   b o sh la n g ‘ich  davri  X IX  

asrgacha  borib  taq alad i.

0 ‘qish  b u z ilish la rn in g   sim p to m a tik a si  va  m e x a n iz m la ri  h a q id a g i 

ta s a w u rla r  se k in -a sta   t o ‘planib  borgan.

B irinchi  m a rta  b u  buzilishlar n u tq   fa o liy a tin in g   m ustaqil  p o to lo g iy asi 

ekanligi  1877-yilda  A.  Kussmaul  k o ‘rsatib  o ‘td i.  K eyinchalik  esa  o ‘q ish  

va  yozuvida  tu rlic h a   buzilishlari  b o r  b o la la rn i  t a ’riflash  ishlari  y u z a g a  

kela  boshladi.

Bu vaqtda ish va yozuvdagi patologiyalar y o zm a  nutqning buzilishi  birligi 

sifatida  ko'rilar edi.  XIX  asr oxiri  va  XX  asr b o sh larid a adabiyotlarda o ‘qish 

buzilishlari  u m u m iy   aqli  zaiflikning  sim p to m i  d e b   va  bu  buzilishlar  faqat 

aqli zaifbolalarda kuzatiladi degan  fikrlar tarqaldi  (F .  B axm anva  B.  E ngler).

X IX  

a srn in g   o x iri,  1896-yilda  V.  M o rg a n   yozish  va  o ‘q is h d a g i 

kam chiliklarni a q liy jih a td a n  sog'lom ,  b o ‘lgan  14 yoshli  bo lad a k u z a tg a n . 

V.  M organ  bu  k am c h ilik n i  "orfografik jih a td a n   t o ‘g ‘ri  yozish  va  x a to siz  

bog‘Ianishli  o ‘qish  qobiliyatining  y o 'q lig id a n "  k e lib  c h iq a d i d eb  a n iq la d i. 

V .M organdan  s o ‘ng  k o ‘pgina  m ualliflar  (A .K u ssm a u l,  O .B erk an )  o ‘q ish  

va  yozuvdagi  k am ch ilik larn i  aqli  zaiflikka  b o g la m a y ,  n u tq   fa o liy a tid a  

m ustaqil  kam ch ilik   sifatida  o ‘rgandilar.  A n g liy alik   ak u list-sh ifo k o r  K e r r  

va V.  M organ  bolalardagi  o ‘qish va yozishdagi  b u zilish ïarg a b ag ‘ish lan g an  

m axsus  ishlarini  m a tb u o td a   e ‘lon  qildilar.  Bu  e sa   o ‘qish  b u z ilish in in g  

nazariy jih a td a n   o ‘rganishning  bo sh lan g ‘ich  ishi  b o ‘lib  hisoblanadi.

---

Bir  q a n c h a   v a q t  o ‘tg a n d a n   keyin  1900  va  1907-yiIlarda  G lazg o  

shahridan akulist  D .  G in sh e lv u d  aqliy darajasi  n o rm a d a  b o ‘lgan bolalarda 

uchraydigan  o ‘qish buzilishi  holatlarini o ‘z ishida bayon etdi.  U  bu buzilish 

ham isha ham  aqli zaiflik bilan birga kelmasligini tasdiqladi.  D .  G inshelvud 

b irinchi  b o ‘lib  o ‘q ish n i  o ‘zlashtirishdagi  qiyinchilikni  "aleksiya"  term ini 

bilan  nom ladi.  Bu  te rm in   o g ‘ir  va  yengil  o ‘qish  buzilishlari  m a ’nosini 

b ildirar  edi.  S h u n d a y   q ilib ,  XIX  asr  oxiri  va  XX  asr  boshlarida  2  ta 

qaram a-qarshi q a ra sh la r m avjud edi.  Birinchi to m o n d ag ilar o ‘qish buzilishi

—  bu  aqli  zaiflikni  b ir   sim p to m i,  deb  q a rash sa,  ikkinchi  to m o n d ag ilar 

o ‘qish  nuqsoni  — b u   a lo h id a   buzilish,  aqli  zaiflik  b ilan  bo g 'liq   em as,  deb 

hisoblaydilar.

0 ‘qishdagi  b u zilish   aqli  z a if bolalarda  h a m ,  aqliy  darajasi  norm ada 

b o ‘lgan  bolalarda  h a m   va  h a tto k i  aqli  y etuk,  y a ’ni  iste’dodli  bolalarda 

ham   uchrashi  k u z a tila d i.  Ikkinchi  qarash  h aq iq atg a  yaqin,  chunki  bu 

qarash  b irm u n ch a  ilg‘o rd ir.

0 ‘qish  b u z ilis h in i  a lo h id a ,  m u staq il  x a ra k te rd a g i  b u z ilish   d eb  

t a ’kidlayotgan  m u a llifla r,  bu  buzilish  tab iatin i  tu rlic h a   k o ‘rib  o 'tad ilar. 

0 ‘qish  buzilishi  aso sid a   k o ‘ruv  idrokining  t o ‘liq  em asligi  yotadi,  deb 

t a ’k id la g a n   q a r a s h l a r   k o 'p r o q   u c h ra y d i.  S h u   q a r a s h g a   m u v o fiq  

disleksiyaning  m e x a n iz m i  alo h id a  îiarf va  so 'z lard ag i  k o ‘ruv  obrazining 

b u zilish i  h is o b la n a d i.  S h u   b ilan   b o g 'liq   h o ld a   o ‘qish  va  yozuvdagi 

k a m c h ilik la rn i  " t u g ‘m a   s o ‘z  k o ‘rligi"  d e b   n o m la n a   b o s h la d i.  Bu 

y o ‘nalishining  n a m o y o n d a la ri  F.  Varburg  va  P.  R anshburgdirlar.

P.  R anshburg  o ‘q is h d a   kam chiliklari  b o ‘lgan  bo lalar  bilan  harfning 

k o ‘ruv  idroki  u stid a  e k sp e rim e n t  tekshirish  o ‘tkazdi.  U zoq  davom   etgan 

tekshiruv  natijasida  P.  R an sh b u rg   "tug‘m a  so ‘z  ko'rligi"  da  so‘z  shaklini 

bilishdagi  q iy in ch ilik lar h a q id a  xulosaga keldi.  U  k o ‘ruv idroki  m aydonini 

va  ekspozitsiyani  d av o m iy lig in i,  ya’ni  bu  ja ra y o n d a   bola  so ‘z  va  harfni 

ta n iy   olishini  tek sh ird i.

P.  R a n sh b u rg   o ‘q is h d a   buzilishlari  b o r   b o la la rn in g   idrok  qilish 

m aydoni  to r  va  h a rf,  s o ‘zni  k o ‘ra  bilish  ja ra y o n i  sekinlashgan  bo'Iadi, 

degan  xulosaga  k eld i.  K o 'p g in a   oylar  (oxirida)  d av o m id a  o ‘tkazi!gan 

sistem ali  m ash q lar h a r f  va so 'z n i  ko'ra bilish  vaqtini  qisqartirishga  im kon 

berdi.  Biroq  k o ‘ruv  id ro k in in g   m aydoni  a w a lg id e k   b o ‘lib  qolaverdi.  Bu 

tekshirishlar  n atijasid a  P.  R anshburg  o ‘qish  buzilishlari  asosida  ko‘ruv 

idrokini  c h eg aralan g an lig i  y otadi,  degan  xulosaga  keldi.

P.  R anshburg  o ‘q ish   buzilishlarini  b irin ch i  m a rta   o g ‘ir  va  yengil 

darajaga  b o ‘Idi.  U  o ‘qish   buzilishini  yengil  darajasini  u  "legasteniya" 

term ini bilan a tad i,  u n d a n   farqli  o la ro q  o ‘qish buzilishlarini og‘ir holatini 

"aleksiya"  term in i  b ila n   a tad i.  K eyinchalik  "disleksiya"  va  "disgrafiya", 

"aleksiya"  va  "agrafiya"  tu sh u n ch alarin i  farqlash  holatlari  kelib  chiqdi.

0 ‘qish  b u zilish la rin in g   tab iatin i  tushunish  a sta-sek in   o ‘zgarib  bordi. 

B a’zi  bir  m ualliflar  o ‘qish  buzilishlarining  o lziga  xos  m exanizm lari  va

---

n a m o y o n   b o lis h i  bilan  farq  q ilad ig an   turli  o 'q is h   b u z ilish la rin i  k o ‘rib 

c h iq a   b o s h la d ila r .  0 ‘q is h   b u z ilis h i  b ir   xil  o p tik   b u z ilis h   s ifa tid a  

a n i q l a n m a g a n   e d i.  Y e.  li m i n g   o ‘q is h   p a t o l o g i y a s i d a   b i r   q a t o r  

ja ra y o n la rn in g   buzilishini  aniqladi:

1.  H arfn in g   o p tik   birligi  va  to v u sh n in g   akustik  birlig in i  uzlash tirish .

2.  T o v u sh n i  harfga  m os  tushishi.

3.  S o 'z d a g i  harfni  sintezlash.

4.  O p tik   va  akustik  e le m e n tla m in g   s o 'z d a   a n iq la s h   (ra sc h le n y a t) 

qobiliyati.

5.  S o 'z d a g i  u rg 'u n i,  so ‘z  o h a n g in i,  so ‘zdagi  u n lila rn i  o ‘zgarishini 

aniqlash.

6.  0 ‘qilganlarni  m a ’nosini  tu sh u n ish .

1937-yilda  o ‘z  ishini  bayon  q ilg an   0 .   O rto n n in g   te k sh irish la ri  o ‘z 

vaqtida  k a tta  qiziqish uyg'otgan.  O .  O rto n n in g  ishi  b o la la rd a   u ch ray d ig an  

o ‘qish,  y ozuv  va  nutq  buzilishlariga  b ag 'ish la n g an .  O .  O r to n   b o lalard a 

o ‘q ish   b u z ilish la ri  keng  ta rq a lg a n lig in i  b e lg ilab   b e r g a n .  U  sav o d g a 

o 'r g a tis h d a   b o la la rd a   u c h ra y d ig a n   o 'q is h d a g i  q iy in c h ilik la r n i,  k a tta  

k ish ilarn in g   m iyasi  tu rlich a  shikastlanishi  n atijasida  p a y d o   b o ‘ladigan 

o 'q is h   buzilishlari  bilan  aralash tirilm aslik   kerakligin  k o 'rs a tib   o 'td i.  O. 

O rto n ,  aleksiya bolalarning rivojlanishida  faqatgina  m o to r q iy in ch ilik larn i 

k e ltirib c h iq a rm a y , balki  o 'q ish  buzilishi  se n so r x arak terd ag i  b u ziiish larn i 

ham   k o ‘p ro q   keltirib  chiqaradi,  d e g a n   xulosaga  keldi.

N ev ro p o to lo g   R.A.  Tkachev va  S .S .  M nuxin  ishlariga a lo h id a  t o ‘xtalib 

o 'tis h   z a ru r.  R.A.  T kachev  tug‘m a   o 'q ish   buzilishi  b o r  b o la la r  o rasid a 

olib  b o rilg an   kuzatishlarni  tahlil  q ilib ,  quyidagi  xulosaga  k e ld i,  aleksiya 

asosida  m n e stik   buzilishlar,  ya’ni  x o tira   buzilishlari  y o ta d i.  A leksiyada 

bola harflarni, b o 'g 'in larn i yom on  eslab qoladi,  harfni  m a ’lum   b irto v u sh g a  

m oslay  olm ay d i.  A sosan  so 'z   b o sh in i  esga  tu sh irish   b u z ilg a n   b o ‘ladi. 

A gar bo la so ‘zn in g o x irg i b o ‘g*inini  x o tirad a saqlab q o lsa,  u  h o ld a  birin ch i 

b o 'g 'in n i  e sd an   ch iq arad i,  tushirib  q o ld irad i  va  a lm a sh tira d i.

R .A .  T k a c h e v   h a r f n in g   k o ‘ru v   o b r a z i  o ‘r ta s id a g i  a s s o t s i a t i v  

alo q a larin in g   va  tovushga  m os  e sh itu v   o b ra z in in g   ku ch sizlig i  alek siy an i 

n a m o y o n   qilishini  tu sh u n tirib   o‘ta d i.  B unda  intellekt  sa q la n g a n   boMadi. 

R.A.  T k ach e v   bunga  nasliy  o m illar  t a ’sir  k o 'rsa tish in i  ta 'k id la y d i.

5 .5 .  M n uxinning "T ug'm a aleksiya va agrafiya haq id a" d e b   n o m lan g an  

ishida  o ‘qish  buzilishlari  intellekti  n o rm a d a   b o lg a n   b o la la rd a   h a m ,  aqli 

z a if b o lala rd a  ham   uchrashini ta ’k idlaydi. A qli zaiflik n in g  tu rli  d a rajasid a 

aleksiya  n o rm al  rivojlangan  bolalarga  n isb atan   k o ‘p   u c h ra y d i.

5 .5 .  M n u x in   o 'z in in g   kuzatishlari  va  m u alliflarin in g   k u z a tish la rid a n  

kelib  ch iq ib ,  quyidagi  xulosaga  keldi:  o 'q ish   bu zilish i  a lo h id a   buzilish 

b o lm a y ,  balki  yan a  b ir q a to r b u zilish la r  b ilan  birga  keladi.

XX 

a srn in g   30 -y illarid a  o 'q is h   b u zilish lari  m a s a la la rn i  o ‘rg a n ish  

psixologlar,  pedagog va defektologlam i  d iq q atin i o ‘z ig a ja lb  q ila  b o sh lad i.

---

O 'q is h iiiiig   p six o io g ik   a k t i.  N o rm a d a   o 'q islm i  u ‘¿ la s h tir ís h   ja ra v o n i

O 'q ish n in g  buzilish m u am m o sin i tanqidiy tahlili, a w a la m b o r norm ada 

o ‘q is h   ja r a y o n in in g   m u r a k k a b   p six o fizik   tu z ilis h in i  tu s h u n is h   va 

b o la la rn in g   o ‘qish  m alak a larn i  o ‘zlashtirish  xususiyatlariga  asoslanishi 

kerak.

0 ‘qish  —  m urakkab psixoflziologikjarayon.  0 ‘qish ja ra y o n id a  k o ‘rish, 

n u tq -h a ra k a t,  nutq-eshitish analizatorlari  ishtirok etadi.  Bu jaray o n  asosida 

"a n a liz a to rla rn in g   m u rak k ab   o ‘za ro   harakat  m exanizm lari  va  ikki  signal 

s iste m a sin in g   vaqtinchalik  a lo q a si”  yotadi,  deb  yozadi  B .G .  A nonev.

0 ‘qish  yozm a  n u tq n in g   b ir  turi  b o ‘lib,  og‘zaki  n u tq q a  qaraganda 

k ech  va  (m urakkab) qiyin o ‘zlashtiriladi. Y ozm a  nutq o g ‘zaki  n u tq  asosida 

s h a k l l a n a d i .  Y o z m a   n u tq n i n g   m u ra k k a b   s h a r tli  r e f le k to r   a lo q a si 

sh a k ila n g a n   ikkinchisi  signal  sistem asi  (og‘zaki  n u tq )  b ilan   birlashadi  va 

u n i  riv o jlan tirad i.  Y ozm a  n u tq  ja ray o n id a  eshitgan,  k o ‘rilgan  va  talaffuz 

q ilin g an  s o ‘z la r o ‘rtasida yangi  aloqalar tiklanadi. Agar o g ‘zaki  n u tq  asosan 

n u tq   h a ra k a t  va  n u tq -esh itish   an alizatorlarining faoliyatida vujudga  kelsa, 

y o z m a   n u tq   esa  "e sh itu v   m o to r   e m a s,  balki  k o ‘ru v -e s h itu v   m o to r 

q u rilm a s i"   b o l i b   h iso b la n a d i.  Y ozm a  n u tq   og‘zaki  n u tq n in g   k o ‘ruv 

sh a k lid ir.  Y ozm a  n u tq d a an iq  grafU   belgilar, og‘zaki  nutqdagi so ‘zlarning 

to v u sh   tu z ilish i,  to v u sh larn i  ta s a w u rd a   grafik  tasviri,  y a ’ni  harflam i 

b ild irad i.

S h u n d a y   qilib,  o ‘qish  o ‘zin in g   psixofizik  m exanizm i  bilan  o g ‘zaki 

n u tq q a   q arag an d a  b irm u n c h a   m urakkab  jaray o n d ir.  O g ‘zaki  va  yozm a 

n u tq   b ir-b iri  bilan  o ‘zaro   a lo q a d a   rivojlanadi.

0 ‘q ish   k o ‘rish  idroki  orq ali  harflarni  bilish va  farq iash d an  boshlanadi. 

S h u   aso sid a   harflarni  m a ’lum   tovushlarga  m os  kelishi  yuzaga  keladi. 

N ih o y a t  s o ‘z n in g   tovush  shakli  va  uning  m azm un  o ‘qilay o tg an   m atn n i, 

g a p n i  tu sh u n ish n i  vujudga  keltiradi.  S hunday  qilib,  o ‘qish  jaray o n id a 

ik k ita  sh artli  to m o n in i  belgilash  m um kin:

1.  T e x n ik   (k o ‘ruv  o b ra z   yozilgan  so ‘zning  talaffuziga  m os  kelishi).

2.  M a z m u n i, ya'ni  bu o ‘qish jarayonining asosiy m aqsadi  hisoblanadi. 

T u s h u n is h   so ‘zn in g   to v u sh   shakli  va  uning  m a ’nosi  b ilan  b o g la n ish i 

asosida  ruyobga chiqadi.  0 ‘qish jarayonining m ana shu tom onlari o ‘rtasida 

a jra tib   b o lm a s   aloqa  m avjud.

O 'q ila y o tg a n   gapni  m a ’nosini  tushunish  jaray o n i  id rokning  holati 

b ila n   a n iq la n a d i.

K a tta   kishilar o ‘qish ja ra y o n id a  o 'q ilg an larn in g   m a ’nosini  avtom atik 

ta rz d a   anglaydilar.  Lekin  bu  avtom atlashgan  o ‘qish  savodga  o ‘rganish 

o p e ra tsiy a si  jaray o n id a  m u ra k k a b   va  k o ‘p  qirralidir.  T ex n ik   to m o n n in g  

m u rak k ab lig i  kishining  o ‘qish  jarayonidagi  ko‘z  h arak atin in g   tahlilida 

an iq   n a m o y o n   bo'ladi.

Y axshi o'qiydigan kishining k o ‘z harakati bir n u q tad an  boshqa  nuqtaga

---

tez  s u r’a td a   o ‘ta d i.  0 ‘qish  ja ra y o n id a  h a ra k a t  faqat  oldingga  ( o ‘n g g a ) 

boMrnay,  balki  o rq ag a  h arakat  ham   b o 'la d i.  A w a lg i  idrokka  q a y tg a n d a , 

o rq ag a  h a ra k a t  regressiya  nom ini  o la d i.  0 ‘qish   ja ra y o n id a n   o ‘q ilg a n  

so ‘zn in g   idroki  fiksatsiya  paytida  q a to rd a   k o ‘z  h a ra k a tin in g   t o ‘x ta s h id a  

so d ir  b o ‘ladi.  0 ‘qish jaray o n id a  k o ‘z  h a ra k a tin in g   q a to rid a   12-20  m a r ta  

uzoq  m u d d atli  t o ‘xtaydi.  Q atorda  t o ‘xtash   so n i  tu rlic h a   b o ‘lad i,  u la r  

s o 'z la rn in g   yoki  q a to rd a g i  h arfla rn in g   s o n i  b ila n   b o g 'liq   b o ‘lm a y d i. 

K o‘zn in g  flksatsiyasi s o ‘z lar orasida va s o ‘z n in g  o ‘rtasida b o lis h i  m u m k in . 

T o ‘xtash  soni  so ‘z n in g   tuziiishi,  so ‘z la r  q a n c h a lik   tanishligi,  s o ‘z n in g  

to ‘g ‘ri yoki boshqa  m a ’noda q o ‘ilanishiga b o g ‘liq h o ld a o ‘zgarishi  m u m k in .

R egressiyaning  soni  va  davom iyligi  o ‘q ila y o tg a n   m atn n in g   q iy in lik  

darajasiga  b o g ‘liq  h o ld a  o ‘zgaradi.

M asalan:  bad iiy   m a tn n i  o ‘qish ja ra y o n ig a   q a ra g a n d a   m u rak k ab   ilm iy  

m a tn n i  o ‘q ishda  regressiyaning  soni  n isb a ta n   k o ‘p   b o ‘ladi.

0 ‘qish ja ra y o n id a  m alakali o ‘qiydigan  k ish i  h arfn i em as,  balki s o ‘z la r  

yoki  s o 'z la r  g u ru h in i  idrok  etadi.  0 ‘q is h n in g   tezligi  va  k o ‘ruv  id ro k in i 

aniqligi,  so ‘z n in g   u zunligi,  harfning  g rafik   c h iz g ila ri,  harfni  tu z u v c h i 

elem entlariga b o g 'liq  b o la d i.  M alakali  o ‘q u v c h i  h a r  b ir harfni  o ‘q im a y d i. 

B undan  tash q ari  o ‘quvchi  so‘zni  b ilish d an   o ld in   o 'q ib   chiqilgan  m a tn  

qism ining m azm u n ig a,  m a ’nosiga tayanadi.  S h u n d a y  qilib,  m a ’noni to p is h  

m atnni  k o 'rib   id ro k   etish n i  yengillashtiradi.  A y n iq sa,  so 'z n i  tu s h u n is h d a  

o ‘qilayotgan  m a tn n in g   oxirgi jum lasi  k a tta   t a ’sir  k o 'rsatad i.

K atta  k ish ilarn in g   o ‘qishi  -   bu  sh a k lla n g a n   h arak at  va  m a la k a d ir. 

H a rq a n d a y  m alak a  o ‘qish jarayonini  sh a k lla n tirish d a  q a to r b o s q ic h la m i. 

pog‘o n a la m i  b osib  o ‘tad i.  Bu  b o sq ich la rd an   h a r   biri  oidingi  va  k ey in g i 

b o sq ich lar  b ilan  c h a m b arc h as  alo q ad a  b o ‘la d i,  asta-sek in   b ir  s ifa td a n  

boshqasiga  o ‘ta d i.  0 ‘qish  m alakalarini  s h a k lla n tirish   uzoq  va  m a q sa d g a  

qaratilgan  t a ’lim   ja ra y o n id a   am alga  o sh irilad i.

T a n iq ü   psix o lo g   T .G .  Yegorov  o ‘qish   m a la k a sin i  sh a k lla n tiris h d a  

quyidagi  4   ta   b o sq ich n i  belgilagan.

1.  T ovush  va  h a r f  ifodasini  o ^ la s h tiris h .

2.  B o 'g 'in la b   o ‘qish.

3.  0 ‘qishda  sin te tik   usullarini  q o lla s h   b o sq ich i.

4.  S in te tik   o ‘qish  bosqichi.

Bu  b o sq ic h la m in g  h a r biri o ‘ziga xos xususiyatlari  m a ’lum   p six o lo g ik  

tu z iiish i,  o ‘z in i  q iy in c h ilig i,  vazifasi  va  o ‘z la s h tiris h   u su lla ri  b ila n  

xarakterlanadi.

T o v u s h -h a rf ifodasini  o ‘z la s h tiris h   ja ra y o n i

T o v u sh -h arf ifodasini o ‘zlashtirish alifbegacha va alifbe davrida a m a lg a  

o sh irila d i.  S h u   b ila n   birga  a lifb eg ach a  v a  a lifb e   d a v rin in g   b o s h id a  

psixologik  tiz im   alifbe  davrining  oxiriga  q a ra g a n d a   b o sh q ach a  b o ‘la d i.

T o v u sh -h a rf  ifodasini  o ‘zIashtirish  b o s q ic h id a   b o la la r  n u tq n i,  g a p n i

---

tahlil  qilishadi,  so ‘z la m i  b o 'g 'in g a   b o lis h a d i  v a  tov u sh n i  ajratishadi.

Bola  n u tq d an  to v u sh n i ajratadi va shu tovush  ifodalagan harfni topadi. 

K eyin  o ‘qish  ja ra y o n id a   b o la   s o ‘z  va  b o ‘g ‘indagi  harfni  sin tez  qiladi, 

o ‘qiIgan  so ‘zni  o g ‘zak i  nu tq id ag i  so‘zga  m oslashtiradi.

0 ‘qish ja ra y o n id a  b irin c h i  navbatda h arfn in g g raflk  tasviri,  farqi  k o ‘rib 

idrok qilinadi.  "L ekin  h a rfla m i  idrok qilish va farqlash, o ‘qish jarayonining 

faqatgina  tashqi  to m o n id ir.  S huni  orqasida  til  tovu sh larin in g  eng an iq  va 

asosiy  x arak terlari  y o ta d i" .  H a rf  nutq  to v u sh in in g   yozuvdagi  belgisi. 

S huning u ch u n   to v u s h - h a r f  ifodasini o ‘z!ashtirishning  m u rak k ab jaray o n i 

n u tq n in g   tovush  to m o n in i  bilish  va  nutq  to v u sh larin i  aniqlash,  farqlash 

bilan  boshlanadi.  S h u n d a n   keyingina  k o ‘ruv tasvirdagi  tovush,  y a ’ni  h a rf 

k o ‘rsatiladi.

T o v u sh -h a rf  ifo d asin i  o ‘zlashtirish  jaray o n i  bu  to m o n la m i  hisobga 

o lib   quyidagi  h o la tla rd a   h arfn i  to ‘g ‘ri  va  m uvaffaqiyatli  o 'z la sh tirish  

m um kin:

1.  Bola  n u tq   to v u sh la rin i  farqlay  olsagina,  to v u sh n in g   aniq  shakli 

tasavvurida  b o ‘lsa  va  e sh itilish i,  artikulatsiya  jih a td a n   o ‘xshash  boshqa 

tovushga  a ra la s h tirilm a s a .  Agartia  to v u sh n in g   an iq   shakli  b o lm a s a , 

tovushni  harfga  m o slash tirish n i bilmasa o ‘qishni  o ‘zlashtirish qiynalishadi. 

0 ‘m atilay o tg an   h a r f  b itta   em a s,  balki  ikkita  yoki  b ir  n echta  aralashm a 

tovushlarga  m os  kelish i  yoki  aksincha,  turli  h arfla r  bitta  tovush  bilan 

aytilishi  m um kin.  Bu  v a q td a   h a rf sekinlik  bilan  o ‘zlashtiriladi.

2.  A gar  b o la d a   n u tq n in g   um um lashgan  to v u sh i,  fonem a  haq id a 

ta s a w u r  b o is a ,  o ‘q ish in i  yaxshi  o'zlashtiriladi.  N u tq   tovush  m uayyan 

fizik xususiyatlariga,  til  u c h u n  aham iyatli  va ah am iy atsiz belgilarga eg ad ir 

(1.  B oduen  d e  K u rte n e ,  L.V.  Sherb  va  boshqalar).

T ovushning  m a ’n o   farqlash  belgisi,  y a ’ni  to v u sh n in g   o 'zg arish id a 

s o ‘zning  m a ’nosi  h a m   o ‘zgarishi  tilning  ah am iy atli  to m o n id ir  (m asalan: 

jarangli-jarangsiz: sim -sh im ).  Bundan tashqari tovushlarni talaffuz qilganda 

o ‘ziga  xos  individual  sifatlari;  y a ’ni  tem b r,  intonatsiyasi  b o ‘ladi.  U nga 

q o ‘shni  tovushlar,  a y n iq sa   o 'z id a n   keyingi  to v u sh lar  ta ’sir  k o krsatadi. 

0 ‘rganilayotgan  to v u sh   n u tq   ichida  so‘zdagi  o krni  va  yonidagi  tovushga 

q arab   h a r  hal  e sh itila d i.  M asalan:  "S"  tovushi  s o ‘zda  turlicha  eshitiladi: 

so at,  asal,  avtobus.  H a m m a   holatda  ham   to v u sh n in g   asosiy  belgilari 

saqlanadi.  "S"  tovushi  ja ra n g siz ,  qattiq,  friktiv  va  til  oldi  tovushi  b o ‘lib 

qolaveradi. T ovushning  m a n a  shu xususiyatlari  (belgilari)  fonem ani tashkil 

etadi.

Bola  n u tq d a n   to v u sh n i  ajratib  olishda,  to v u sh n in g   so'zdagi  o ‘rniga 

b o g 'lan g an   holda  o ‘zg a rish i  va  ham m a  shaklda  talaffuz  qilishi,  tovushni 

b a ’zi  b ir  asosiy  v a ria n t  sifatid a  tanlab  olishi  kerak.  S h u n d ay   qilib,  bola 

tovushlarning  ik k in ch i  d a ra ja li  xususiyatlaridan  voz  kechib,  fonem alarni 

aniqlashi  kerak.  0 ‘q ish g a o ‘rgatish jarayonida fo n e m alar bilan  harflam ing 

m os  kelishi  va  g ra fe m a   h a q id a   ta sa w u rn i  shakllantirish  lozim .

---

E ndi  o ‘qishga  o ‘rganayotgan  b o la  u c h u n   h a r f  o d d iy   grafik  e le m e n t 

b o ‘lm ay,  balki b o la  u c h u n  ju d a  qiyindir.  H a rfn in g  b ir q a n c h a  e le m e n tla ri, 

fazoda  joylashuvi  b o la   u ch u n   a n c h a   m u ra k k a b d ir.  H arflam ín g   fa z o d a  

joylashuvi  b ir-b irig a  o ‘xshash,  b ir e le m e n tn in g   b o ‘lishi  yoki  boM m asligi, 

yuqori yoki  p astd a b o lis h i bilan b ir-b irid a n   farq  q ilad i.  B ular ikki g u ru h g a  

b o lin a d i:

a)  fazoda jo y la n ish i  b o ‘yicha  ( N - P - l ,   b - R   va  b o sh q alar);

b)  q ay sid ir  e le m e n ti  bilan  b ir-b irid a n   farq   q ilad ig an   harflar  g u ru h i 

(Z -V ,  R -V ,  A -L ,  -M -L ) .

Psixologik  a d a b iy o tla rd a ,  bola  o ‘xshash  e le m e n tla rn in g   farq lash g a 

q arag a n d a,  tu rli  e le m e n tla rg a   o ‘x sh atib   q o ‘y ish ,  yozish  oso n   b o l a d i ,  

d e g a n   a s o s la r   y o z ilg a n   (B .G .  A n a n e v ) .  F a r q n i  a n iq la s h   a s o s i d a  

differen siy aiash g an   to rm o z la n ish   y o ta d i,  b u   esa  b o la d a   q o ‘zg ‘a lis h g a  

nisbatan  a n c h a   k e c h ro q   va  kuchsiz  riv o jlan g an   b o 'la d i,  degan  a s o s la r 

bilan  tu sh u n tirish   m u m k in .

0 ‘rganilayotgan  h arfn in g   boshqa  h a m m a   h a rfla rd a n ,  shu ju m la d a n , 

chizgilarining  o ‘xshash  harflardan  farqlash  u c h u n ,  a w a l  h a r  b ir  h a rfn i 

tashkil  ctuvchi ele m e n tla rin i  optik tahlil  qilish  z a ru r.  K o ‘pgina  h a rfla rn in g  

farqi  u  yoki  bu  h a r f   ele m e n tla rn in g   fa z o d a   tu rli  jo y lash ish id a n   ib o ra t. 

B olada  fazoviy ta s a w u r n i  yetarli d a rajad a  riv o jla n tirish d a ,  h arfning o p tik  

shaklini  bo la  o ‘zlash tirg an   b o lis h i  kerak.

H arfn in g   o p tik   shaklini  o ‘zlashtirish ja ra y o n i  eslab  qolish  qoliyati  va 

k o 'ru v   x o tirasin i  q a y ta   ishlab  chiqishi  a so sid a   a m alg a   oshadi.  H a rfn i 

0‘rganish  k o ‘ruv  o b razin i  bevosita  idro k   e tis h n in g   m osligi,  h a rf h aq id ag i 

ta s a w u r  b ilan  bírga  kelib  chiqqan.

S h u n d a y   q ilib ,  h a rfn in g   m uvofaqqiyatli  va  te z   uzlashirib  o lis h id a  

quyidagi  fu n k siy alar  y etarlich a  sh ak llan g an   b o 'lis h i  m um kin:

a) 

fo n em atik   id ro k   etishi  (fo n e m a la m i  fa rq la sh );  b)  fo n em atik   ta h lil 

(n u tq d a g i  to v u s h la m i  ajratish  e h tim o li);  d )  k o ‘ruv  an alizi  va  s in te z i 

(harflarni  o ‘xshash  va  farqli  to m o n larin i  a n iq la s h   q obiliyati);  e)  fazo v iy  

ta sa w u r;  0   k o ‘ruv  m nezisi  (harfni  k o 'rib   e sla b   q o lish ).

Bola  harfni  o 'z la s h tirib   o lgandan  keyin  b o ‘g ‘in  va  so ‘z lam i  o 'q iy d i. 

L ekin  bu  b o sq ich d a   b u g linni  o ‘qish  ja r a y o n id a   k o ‘rib  idrok  e tis h n in g  

birligi  h a rf h iso b la n a d i.  Bola  boshida  b o ‘g ‘in n in g   b irin ch i  harfini  id ro k  

e tad i,  uni  tov u sh g a  m oslashtiradi,  keyin  esa  ik k in c h i  h arfn i,  so ‘ng  u la rn i 

b ir b o ‘g ‘inga sin tezlay d i.  Bu  davrda o ‘q u v ch i  b u tu n  s o 'z n i  yoki  b o ‘g ‘in n i 

k o 'rib   idrok  q ilm ay ,  balki  alohida  harfni  id ro k   q ila d i.  K o ‘rib  idrok  q ilish  

xavfli  b o ‘ladi.  A.  T ro s h ín   bu  bosqichni  " b o ‘g ‘in la b   o ‘qish"  d eb   n o m la d i.

S h u n d a y   q ilib ,  b o ‘g kin !a rd a g i  t o v u s h l a m i   ta la f f u z   q ilis h d a g i 

qiyinchiliklarni  y en g ib   o ‘tishda  bolalarga  fa q a tg in a   to v u sh lam i  a n iq la sh  

va  farq ia sh n i  o ‘rg a tm a s d a n ,  balki  o g ‘za k i  n u tq d a g i  s o ‘z la r,  b o ‘g ‘in  

tarkibidagi to v u sh   h a q id a  a n iq  ta s a w u r  hosil  q ilish n i  shakllantirish  z a ru r. 

F o n em atik   riv o jlan tirish   darajasi  y e ta rlic h a   boM ishi  kerak.

---

Bu  b o sq ic h d a  o ‘qish  s u r’ati ju d a   sust,  b u   esa  d a sta w a l  o ‘qi!ayotgan 

b o ‘g ‘in larn in g   x a ra k te ri  birga  kelgan  b o ‘g ‘in!arga  (sto ,  stu)  q a rag an d a, 

oddiy  b o ‘g ‘in la r  ( m a ,  ra)  tez  o ‘qiladi.  0 ‘qilg an larn i  tu sh u n ish  jaray o n i 

m a ’lum   xususiyatlari  b ilan   xarakterlanadi.  0 ‘qig an larn i  tu sh u n ish   so ‘zni 

k o ‘rib  idrok  qilishga  h a m   b o g liq .  So‘zlarni  bilish  o ‘qilayotgan  so ‘z  ovoz 

chiqarib  o ‘qilsagina  tu sh u n a rli  b o ‘ladi.  A m m o   o ‘qi!gan  so ‘zga  h a m m a  

vaqt  ham   tez  tu s h u n ib   b o lm a y d i,  shu  so ‘zni  b o lan i  og'zaki  nutqdagi 

tanish  b o ‘lgan s o ‘zg a   m o sla b  tushuntiriladi.  S h u n in g  u ch u n  bola o ‘qi!gan 

s o 'z n i  tu sh u n ish i  va  bilishi  u ch u n   shu  so ‘zn¡  te z -te z   q aytarib  turadi.

G a p la m i  o ‘q is h d a   o ‘ziga  xoslik  kuzatiladi.  G a p n in g   h a r  b ir  s o ‘zi 

alohida  o ‘qiladi,  s h u n in g   u c h u n   gapni  tu sh u n ish d a   ayrim   so ‘zlar aloqasi 

katta  qiyinchilik  b ila n   yuzaga  keladi.

S o‘z va gap lam i o ‘qishda deyarli m a ’nosini to pishdan  foydalaniim aydi. 

Bu  bosqichda  m a ’n o n i  to p ish   so ‘zning  oxirgi  q ism in i  o ‘qishda jo y   oladi 

va  aw aig i  o ‘qilg an   q ism   aniqlanadi.

B o ‘g ‘in lab   o ‘q¡sh  b o sq ic h i

Bu  b o sq ich d a  h a rfla rn i  bilish  va  b o ‘g ‘indagi  to v u sh larn in g   talaffuzi 

qiyinchiliksiz  a m a lg a   o sh ad i.

0 ‘qish su r’ati b u  b o sq ich d a ham  yetarli darajada.  O lqish tezligi  keyingi 

bosqichda 2-sinflarga q ara g an d a 3,5 baro b arsu st.  Buni esa o ‘qish  usulining 

butunligi,  sin tetik   o ‘q ish n in g   y o ‘qligi  bilan  tu sh u n tirish   m um kin.  Bola 

so 'z la m i  b o ‘g ‘in!arga  b o ‘lib  o ‘qiydi,  b o ‘g ‘inlarni  so 'z g a   birlashtiradi  va 

keyingina  o ‘q ig a n la rn i  tu sh u n a   boshlaydi.

Bu b o sq ich d a a so sa n   s o ‘zni oxirini  o 'q ig a n d a   m a ’noni  topish alo h id a 

o ‘rin egallaydi.  H o z irg in a  o ‘qib chiqilgan so ‘zni  q aytarib o ’qishga harakat 

qilish  xarakterli  h iso b lan ad i.  0 ‘qishda asosan u zu n  va qiyin  b o lg a n  so 'z la r 

te z -te z   qay tarilad i.  B u n i  s o ‘zlarning  b o ‘g ‘in lab   o ‘qishda  so ‘zni  s u n ’iy 

tarzd a  b o lin g a n   h iso b la n ib ,  og‘zaki  nutqdagi  m o s  s o ‘zga  o ‘xsham asligi 

bilan  tu sh u n tirish   lo z im .  S h u n in g   uchun  ham   s o 'z n i  m a ’nosini  d arh o l 

tu sh u n a   o lm ay d ilar.

S h u n d ay   qilib,  b o la   s o ‘zni  bir  necha  m a ro ta b a   takrorlash  y o ‘li  bilan 

o ‘qigan so ‘zni  m a 'n o s in i  bilishga,  uning og‘zaki  n u tq d a  m a ’lum   b ir tanish 

s o ‘z  bilan  m o sla sh tirish g a   harakat  qiladi.  G a p la rn i  o ‘qishda  so 'z n in g  

ta k ro rla n is h i  y o ‘q o t i l g a n   m a ’noli  a lo q a n i  q a y ta   tik la sh g a   in tilis h  

tu sh u n ilad i.

M atnni tu sh u n ish  ja ra y o n i vaqtinchalik o 'q ig a n la m i  ko‘rib idrok qilish 

jarayoni  orqali  q o la d i,  id ro k   qilish jarayoniga  t a ’s ir  ko'rsatm ay d i.

S h u n d ay   q ilib ,  b u   b o sq ich d a  sintez  qilishda  q iy in ch ilik lar  b o kladi, 

s o ‘zlarg a,  b o ‘g ‘in la rg a   b irla sh tirish   u zo q   va  q iy in   s tru k tu ra li  s o ‘z n i 

o ‘qishda,  gapdagi  s o ‘z la r  o ‘rtasidagi  g ram m atik   alo q ala rn i  o ‘m atish d a  

q iyinchiliklar  q o la d i.

---

I d ro k   q ilis h n in g   b u tu n   u su llari  b o 'l g a n   b o s q ic h

Bu bosqich o ‘q ish n in g  analitik va sintetik u su llarig a o 'tis h   hisoblanadi. 

Bu  bosq ich d a so ‘z la m in g   m a ’nosini  topish  a h a m iy a ti  rol  o 'y n a y d i.  llgari 

o ‘qilganlarini  m a ’nosiga  ta y a n ib ,  keyinchalik  k o ‘ru v   idroki  y o rd am id a 

te z   va  a n iq   n a z o r a t   q i l a   o lm a y d i.  B o la   t e z - t e z   s o ‘z l a r n i ,  s o ‘z 

q o ‘shim cha!arini  a lm a sh tirib  turadi va unda to p ib  o ‘qish   kuzatiladi.  T opib 

o ‘qish  natijasida  b o sm a   harflarn i  o ‘qishda  k o ‘p  x a to la r   p a y d o   b o 'lad i. 

0 ‘qish xatolari te z regressiyaga olib keladi, a w alg i  o ‘q ilg a n !a m i to ‘g ‘rilash, 

aniqlash  u ch u n   q ay ta   o ‘q ilad i.  F aqatgina  g ap   ic h id a   m a ’lum   so ‘zlarni 

to p ish ad i.  Bu  b o sq ic h d a   g a p   ichida  so ‘z lam i  s in te z   q ilish   asosiy  o ‘rin 

egallaydi.  Bu  b o sq ich d a  o ‘qish  s u r’ati  oshadi.

S in te tik   o ‘qish  bosqichi

S in tetik   o ‘qish  b o sq ic h id a   so ‘zlam i,  so ‘z  g u r u h la m i  b u tu n   o ‘qish 

usullari  bilan  x a ra k te rlan a d i.  Bola  bu  b o sq ich d a  m a tn n i  tex n ik   o ‘qishda 

qiynalm aydi.  A sosiy  vazifa  esa  o ‘qilganlarni  m a z m u n in i  tu sh u n ish d ir. 

Bu  bosqichda o ‘qu v ch i, oldingi bosqich kabi faq atg in a gap lard ag i  so‘zlam i 

sin tez  qilm aydi,  balki  m a tn d ag i  ju m la la m i  h a m   s in te z   q ilad i.  0 ‘qish 

jaray o n id a  xato lar  h a m   u ch ray d i.  M a’noni  to p ish   b u tu n   id ro k   qilishini 

yetarlicha  rivojlanganligini  n azorat  qiladi.  0 ‘qish s u r ’ati  a n c h a  tezlashgan 

b o la d i.

0 ‘qish  m a la k a la rin i  sh a k lla n tirish n in g   o x irg i  b o s q ic h id a   gap d ag i 

so ‘zlarni  va  m atn d ag i  g a p la m i  sintez  qilishda  h a m   q iy in c h ilik la r boMishi 

m um kin.

0 ‘qish  m a la k a la rin i  sh a k lla n tirish n in g   o x irg i  b o s q ic h id a   gap d ag i 

s o ‘zlarni  va  m atn d ag i  g a p la rn i  sin tez  qilishda  h a m   q iy in c h ilik la r b o lis h i 

m um kin.

B o lan in g   o g ‘zaki  n u tq in i,  n u tq n in g   fo n e tik   ( ta la ffu z ,  fo n e m a la r 

farqlash,  fo n em atik   a n a liz -sin te z )  va  leksik,  g r a m m a tik   to m o n i,  fazoviy 

tasaw u rlarin i, k o ‘rish a n aliz-sin te z qilishni yetarlicha  rivojlanganligi o ‘qish 

m a la k a la r in i  m u v a f f a q iy a tli  o 'z l a s h t i r i s h n i n g   a s o s iy   s h a r tla r id a n  

hisoblanadi.

D isleksiya

H o zirg i  z a m o n   a d a b iy o tla r id a   o ‘qish  b u z ilis h la r i  "a le k siy a "  va 

"disleksiya" term inlari b ilan yuritiladi. Aleksiya te rm in i o ‘qish ja ra y o n in in g  

y o ‘qligini,  disleksiya  te rm in i  esa  o ‘qish  ja ra y o n in i  q is m a n   bu zilish in i 

bildiradi.

0 ‘qish buzilishlari  b o la la r orasida keng tarqalgan.  M u a lliflam in  bergan 

m a ’lum otiga  k o ‘ra  y e v ro p a  m am lakatlarida  aqli  n o rm a l  b o la la r  o rasid a 

disleksiya  10%  tash k il  e t a r   ekan.  R.  B ekker  m a ’lu m o tig a   k o ‘ra  e sa, 

om m aviy  m aktab b o sh la n g ‘ich sin fb o la la rid a  o ‘qish b u z ilish la ri  3%  o g ‘ir 

n u tq   kam chiligiga ega  b o ‘lg an   b olalar m ak tab id a e sa   22  %  ni  tash k il  e ta r

---

ek an .  R .l.  L a la y e v a   m aM um otiga  k o ‘ra ,  y o rd a m c h i  m a k ta b la rin in g  

o ‘q u v ch ilarid a  o ‘qish   buzilishlari  62  %  tash k il  etadi.  A .N .  K orneyeva 

m a ’lu m o ti  b o ‘y ic h a   7 - 8   yoshli  o ‘q u v c h ila r  o rasid a  4,8%   d islek siy a 

k u z a tilg a n .  O g ‘ir   n u tq   k a m c h ilig ig a   e g a   b o l g a n   b o la la r  va  p six ik  

rivojlanishi  o r td a   qolgan  b o lalar  m aktabi  o ‘quvchilarining  20—50%   d a 

disleksiya  a n iq la n g a n .  D isleksiya  o ‘g ‘il  b o la la rd a   qiz  bolalarga  n isb ata n  

4,5  b arav ar  k o ‘p  u c h ra r ekan.

D isleksiya  -   b u   m arkaziy  psixik  fu n k siy an in g   shakllanm aganligi  va 

q a t’iy  x ara k te rd a g i  xato larn in g   qaytarilishi  b ila n   bog‘liq  b o ‘lgan  o ‘qish 

jaray o n in in g   q ism a n   buzilishi.

D islek siy an in g   a lo h id a   o ‘zi  m ustaqil  n u tq   nuqsoni  sifatida  k a m d a n  

kam   u ch ray d i.  D isleksiya  belgilari  quyidagichadir:

1.  H a rfla rn i  e sd a   saqlay  olm aslik,  u la rn i  bir-biri  bilan  alm ash tirib  

o ‘qish;  h a rfla rn i  b o ‘g ‘inlarga  biriktira  olm aslik.

2.  H a r f v a   b o ‘g ‘in lam i  q ay ta-q ay ta ta k ro rlash ,  tushirib ketish,  o ‘rnini 

alm ashtirish  n atijasid a  m a ’noni  tu sh u n m a y ,  n o to ‘g ‘ri  sekin  o 'q ish .

3.  S o ‘z q ism la rin i,  b o ‘g ‘inIarni, q o ‘sh im c h a la rn i boshqa  harf,  b o ‘g ‘in 

yoki  so ‘z la r  b ila n   alm ashtirish.

4.  T in ish   b elgilari,  pauzalarga  rioya  qilm aslik;  so ‘z  o ‘rtasida  t o ‘xtab, 

pauzalar qilib,  b irin c h i so ‘zning ikkinchi q ism in i keyingi so‘zning birinchi 

qismi  b ilan  q o ‘sh ib   o ‘qib  ketish.

0 ‘q ish   b u   n u tq   fa o liy a tin in g   to v u s h la r  talaffuzi  va  id ro k i  b ila n  

c h a m b arch as b o g ‘liq  b o ‘lgan b irtu rid ir.  Psixologiyaga d o ir ad ab iy o tlard a  

o ‘qish  m ex an izm larig a,  birinchidan so‘zn in g  o ‘qilishi,  ya’ni grafik to m o n i 

va aytilishi o 'rtasid ag i  bog‘lanish,  ikkinchidan,  o ‘qilgan so‘zning m a ’nosini 

tu sh u n ish ,  y a ’ni  o n g li  o ‘qish  kiradi,  d e b   t a ’kidlanadi.  0 ‘qish  m alakalari 

m ukam m al  b o ‘lishi  u c h u n   o ‘qish ja ra y o n in in g   ikkala  to m o n in i  h a m   bir- 

biriga  payvasta  q ilib ,  b arav ar sh akllantirib,  olib  borilish  kerak.  Aks  h o ld a 

m a te ria ln i  t u s h u n ib ,o n g li  o ‘q ish n i  t a ’m in la b   b u lm a y d i.  Y u q o rid a  

ko‘rsatilgan  d islek siy an in g  belgilari  ko‘p ro q  o ‘qish  texnikasi  bilan bogMiq 

b o ‘lsa-d a,  b u la m in g   h am m asi  ongli  o ‘qishga  t a ’sir  ko‘rsatadi.

D isleksiya ja ra y o n id a   bolalarda ko‘p in c h a  o g ‘zaki  n u tq n in g  buzilishi 

ham   k u zatilad i.  A dabiyotlarda  disleksiyadagi  o g ‘zaki  nutq  b u zilish n in g  

turli  xil  tu rla ri  k o ‘rsatilgan  b o lib ,  bular:

1.  N u tq n in g  te m p i va  ritm ining buzilishi  (duduqlanish J u d a  tez  n u tq ).

2.  N u tq   p a y d o   b o ‘lishining  kechikishi.

3.  V erbal  fu n k siy an in g   yaxshi  rivojlanm aganligi  (so‘zlarni  n o to ‘g ‘ri 

ishlatilishi).

4.  O g‘zaki  n u tq n in g   g ra m m atik   tuzilish in in g   buzilishi.

5.  T o v u sh   talaffu zin in g   buzilishi.

6.  F o n e m a tik   rivojlanishning  buzilishi.

D islek siy an in g   kelib  chiqishida  n u tq   rivojlanishining  kechikishi  k o ‘p 

ah am iy atg a  eg a.  K o ‘p  h o llard a   disleksiyada  n u tq n in g   rivojlanishining 

394

---

kechikishi  kuzatiladi.  B a’zi  h o lla rd a   bu  q o lo q lik   yengil  b o ‘ladi  (n u tq   2 

yoshdan  keyin paydo b o lg a n d a )  b o sh q a hollarda n u tq n in g  rivojlanishining 

kechikishi  q o ‘pol  ta rz d a ,  y a ’ni  n u tq   4   yosh  va  u n d a n   keyingi  y oshlarda 

p aydo  b o lg a n d a .  D isleksiyali  b o la la rd a   tovush  ta la ffu z in in g   buzilganligi 

Iu g 'atin in g  kam bag‘alligi,  so 'z la rn i  n o to ‘g ‘ri  ish latg an id a k u z a tila d i.  U lar 

ju m lalam i gram m atik jih a td a n  t o ‘g ‘n  tu z a olm aydilar.  S o ‘zla m i  ishlatishda 

xatoiarga  y o ‘l  q o ‘yadilar.

R.Ye.  Levinaning  fikricha,  o g ‘zaki  n u tq  va o ‘qish  b u zilish lari  asosida 

fo n e m a tik   s is te m a n in g   b ir  sh a k lg a   tu sh m a g a n lig i  y o ta d i.  0 ‘qish g a  

0‘rg a tish n in g   d a s tla b k i,  b o s q ic h la rid a   b o la la rd a   n u tq n in g   fo n e tik - 

fo n e m a tik   to m o n i  riv o jla n m a g a n lig i,  n u tq iy   u m u m la s h tir is h la r n in g  

n o to ‘g ‘riligi  kuzatiladi.  Bu  so‘z n in g   tovush  an alizin i  q iy in lash tirish ad i. 

H arflarni  o ‘zlashtirm aslik,  grafik  belgilarini  o ‘zlash tirish d ag i  zaiflikdan 

em as,  balki  tovushlarni  u m u m lash tirish n i b ir m aro m g a  tu sh m ag an lig id a n  

kelib chiqadi.  A gar harf-tovush  b ila n   u m u m la sh tirilm asa u n i  o ‘zlashtirish 

m exanik  xarakterda  b o la d i.  Bola  t o ‘g ‘ri  talalTuz  e tg a n   to v u sh la rn i  h a rf 

bilan  an iq   u m u m lash tira  oladi.  A garda  tovushni  y o m o n   e sh itsa   n o to ‘g 'ri 

talafTuz  etsa  yoki  bo sh q a  tov u sh g a  alm ash tirsa,  u n d a   s h u   tov u sh g a  m os 

tovushni  idrok  etish  qiyin  k ech ad i.  H arfni  o ‘zlash tirm a slik   fon em atik  

idrokni  yaxshi  rivojlanm aslikdan  kelib chiqadi.  S h u n d a y  q ilib ,  ag ar bolada 

fo n em atik   idrok  yaxshi  rivojlangan  b o ls a ,  u n d a  h a rf h a q id a   tu sh u n c h a  

ham   sekin  rivojlanadi  (A .A nanev,  R.Y e.  Levina).

Bu bolalarda tovushlarni  bo‘g ‘inlarga birlashtirishda h a m   qiyinchiliklar 

kuzatiladi.  Sidirg‘asiga o kqishni  o ‘zlashtirishi  u c h u n   b o la   h a rfn i  faqatgina 

o ‘ziga  m os  tovush  bilan  u m u m lash tirish i  kerak.  B u n d a n   ta sh q a ri  u  shu 

tovushni um um iy talaffuzini qilish  kerak.  B o 'g ‘inlam i sid irg 'asig a talaffuzi 

etish  m az m u n n i  o ld in d a n   bilishga  y o rd a m   beradi.  T o v u sh la rn i  b o ‘g ‘inda 

birlashishi  bu  birinchi  nav b atd a  u larn i  o g'zaki  n u tq d a g i  talafTuz  bilan 

bog‘liq.  Agar bolada to v u sh  s o ‘zn in g  to v u sh   h a rf tarkibi  h aq id ag i  bilim iari 

an iq   boMmasa  tovush  b o ‘g ‘in  o b ra zlarin in g   u m u m lash u v i  q iyinlashadi.

0 ‘qishning buzilishi  nutqning leksik, gram m atik  rivojlanishining yetarli 

emasligi bilan ham  bog‘lanadi.  Bunga  k o ‘ra o ‘qishda so 'z la m i  alm ashtirish 

faqat  ularning fonetik o ‘xshashligi  n o to ‘g ‘ri  talafTuz yoki a y rim  tovushlarni 

ajrata  olm aslik  bilan  e m a s,  balki  g a p n in g   sin ta k tik   bogM anishlardagi 

q iy in c h lik la rbilan  kuzatiladi.  Bu  h o lla rd a   m orfologik a n a liz  qiyinlashgan 

b o l a d i .   N u tq n in g   g ra m m a tik   tu z ilis h i  r iv o jla n m a g a n lig i  s o ‘z n in g  

m orfologik  strukturasini  yetarli  id ro k   etm a g an id a n   kelib  c h iq ad i.

B unda  bolalarda  o ‘qish  ja ra y o n id a   a g ram atizm lar  k u zatila d i.

Lug‘atn in g   cheklanganligi  va  g ra m m a tik   u m u m la sh tirish n in g   yetarli 

rivojlanganligi o ‘qiyotgan nareani tu sh u n ish id a qiyinchilik k eltirad i, chunki 

o ‘qiyotgan  narsani  tu sh in ish   bo la  n u tq in i  qay  d a ra ja d a   rivojlanganligi, 

so ‘zni  tu sh irish ,  so ‘z  va  g a p la rn in g   b o g ‘ian ish larin i  tu s h u n is h   orq ali 

ro ‘yobga  chiqadi.

---

S h u n in g   u c h u n   o 'q ish   m alakalarini  m uvaffaqivatli  o ‘zlash tirish n in g  

aso siy  ja ra y o n la ri  quyidagilar:  o g ‘zaki  n u tq n i,  uning  fo n e tik -fo n e m a tik  

to m o n in i  (talafTuz,  fo n e m ala m i  eshitishda  ajratish,  o fn e m a tik   a n aliz  va 

sin te z ),  lek sik -g ram m atik  a n a liz  v a sintezni,  leksik-gram m atik tuzilishini, 

fazoviy  ta s a w u r n i,  k o ‘ruv  a n aliz  sintezi  va  m nezisni  sh ak llan tirish d ir.

D isle k siy a   tasn ifi

D is le k s iy a n i  ta s n if la s h   a s o s id a   tu r li  m e z o n la r   y o ta d i:  o ‘q ish  

b u z ilish in in g  p ay d o  b o lis h i,  o ‘qish  buzilishlarining  ifodalanish darajalari 

(R .  B ek k er), o ‘qish aktida ishtirok etuvchi analizator faoliyatining buzilishi 

(O .A .  T o k a ry o v a )  u  yoki  bu  psixik  funksiyalarning  b u zilish i  (M .Y e. 

X vatsev,  R.V.  Levina  va  b o sh q alar),  o ‘qish  jarayoni  o p eratsiy alarin in g  

hisobga  o lish   (R .I.  Lalayeva).

0 ‘q ish   b u zilish la ri  p a y d o   b o ‘lishiga  k o ‘ra  ikki  tu rg a  ajratila d i:  lit­

era l  -   h a rfla rn i  o ‘zlash tirish d ag i  q iyinchiliklar  yoki  q o b iliy atsizlik n i 

n a m o y o n   b o ‘lish i,  verb al  —  s o ‘zla rn i  o kq ishdagi  q iy in c h ilig i  b ilan  

n a m o y o n   b o ‘ladi.

R.  B e k k e r  o ‘qish  buzilishlarining  turlari  ju d a  k o ‘pligini  qayd  qiladi 

va  u la rn i  quyidagi  turlarga  gu ru h lash   m um kin  deb  hisoblaydi:  tu g km a 

so ‘z  k o ‘rligi, disleksiya, bradileksiya, legasteniya,  o ‘q ish n in g tu g ‘m a zaifligi. 

U shbu  ta s n if   asosida  disleksiya  patogenizi  va  uning  n a m o y o n   b o lis h i 

d arajalari  y o tad i.

O .A .  T o k a ry o v a   0‘qish  b u z ilish la ri  tasn ifm i  b irla m c h i  b u z ilg a n  

a n a liz a to rla r  b ilan  bog‘Iab  k o ‘rsatadi  (eshitish,  ko'rish  yoki  h ara k a t)  va 

s h u n g a   a so sla n g a n   h o ld a  disleksiyaning  quyidagi  sh ak llarin i  ajratadi: 

ak u stik ,  o p tik   va  m otor.

0 ‘q ish   ja ra y o n i  o p eratsiy alarin in g   buzilishining  hisobga  o lib  R.I. 

L alayeva  disleksiyani  quyidagi  shakllarini  ajratadi:  fo n em a tik ,  sem an tik , 

a g ra m m a tik ,  m nestik,  optik,  tak tik .

F o n e m a t i k   d is le k s iy a   —  f o n e m a tik   s is te m a   f u n k s i y a s i n i n g  

rivojlanm aganligi  bilan  b o g ‘liqdir.

F o n e m a tik   sistem a  funksiyasining  shakllanm aganligini  hisobga  olib, 

fo n e m a tik   disleksiyani  ikki  shaklga  ajratish  m um kin.

B i r i n c h i   s h a k l  -   o 'q i s h n i n g   b u z i l i s h i   f o n e m a t i k   id r o k n i  

riv o jlan m ag an lig i  bilan  b o g ‘liq.  B unda  harflarni  o ‘zlash tirish d a  b ir q a to r 

q iy in c h ilik la r  paydo  boMadi.  S hu n in g d ek ,  akustik  va  a rtik u la to r jih a td a n  

o ‘xshash  to v u s h la r  (b -p ,  d -t,  s-sh ,  j-sh )  alm ashtiriiadi.

Ik k in c h i  shakl  — o ‘qishning buzilishi  fonem atik analiz  funksiyasining 

riv o jlan m a g an lig id an   kelib  chiqadi.

D isleksiyaning bu shaklida o ‘qishda quyidagi xatolar kuzatiladi:  harflab 

o 'q is h ,  s o ‘z n in g   to v u sh -b o ‘g ‘in  tuzilishining  buzilishi.

S e m a n tik   disleksiya  — tex n ik  jih a td a n  t o ‘g ‘ri  o ‘qilgan  so ‘z,  g ap,  tekst 

m a z m u n in in g   tu sh u n ish n i  bu zilish i  b ilan  x arakterlanadi.  B u n d a  bola 

396

---

o ‘qigan  so ‘ziga  m o s  rasm ni  ko‘rsata  o lm a y d i.  0 ‘qigan  m a tn   y u z a s id a n  

berilgan  savollarga jav o b   bera  olm aydi.

A g ra m m a tik   d isle k siy a   -   n u tq n in g   g r a m m a tik   to m o n i  h a m d a  

m orfologik va sin ta k tik   u m u m la sh tirish n in g  rivojlanm aganligi  o q ib a tid ir.

M nestik disleksiya -  ham m a h arflam i o'zlashtirishdagi qiy in ch ilik lard a  

n am o y o n   boMadi.  M n estik   disleksiya  to v u sh   va  h a rf o ‘rtasidagi  o ‘z a r o  

bog‘liqlikning  va  n u tq iy   xotiraning  b u zilish i  n atijasid a  kelib  c h iq a d i.

O ptik  disleksiya -  grafik jih a td a n   o ‘xshash  harflarni  o ‘z la sh tirish d a g i 

q iy in ch ilik lar  n atijasida  kelib  chiqadi.

T aktil  disleksiya  -   k o ‘r  boialarda  k u zatilad i.  U n in g   aso sid a  B ray l 

alifbosidagi  h a rfla m i  taktil  qabul  qilish  o rq a li  ajratishdagi  q iy in c h ilik la r 

yotadi.

M .V.  X vatsev  disleksiyani  qu y id ag ich a  tasniflaydi:  fo n e m a tik ,  o p tik , 

sem an tik   va  m e n stik .  U n in g   fikricha,  b o ia la rd a   k o ‘p ro q   fo n e m a tik   v a 

o ptik  disleksiya  k u z a tila r ekan.

F o n em atik   disleksiyada bolalar 2 - 4  yil  d av o m id a  ham  t o ‘g ‘ri o 'q is h n i 

o 'r g a n a   o lm a y d ila r .  U la r   a y rim   h a r f l a r n i   j u d a   q iy in c h ilik   b i l a n  

o ‘zlash tirad ilar va  u larn i  b o ‘g ‘iniarga, s o ‘z!arg a q o ‘shib o ‘qiy o lm a y d ila r. 

Ba‘zi  b o la la r  h a rfla rn i  qiyinchiliksiz  o ‘z la sh tira d ila r,  lekin  bo*g‘in  va 

so 'z la m i  o 'q ish  ja ra y o n id a   k o ‘p x atoliklarga  y o ‘l  q o ‘yadilar.  B uni  m u a llif  

fo n em atik   esh itu v n i  yaxshi  rivojlanm aganligi  d e b   k o krsatadi.

B olalar  o ‘qish  ja ra y o n id a   to v u sh la m i  a n iq   talaffuz  q ilm a y d ila r  va 

o ‘xshash  to v u sh larn i  bir-biridan  ajrata  o lm a y d ila r.

O p tik   d is le k s iy a   b o la la r   y o z ilis h i  j i h a t d a n   o ‘x sh a sh   h a r f l a r n i  

alm ash tirad ilar.  B oialarda  k o ‘ruv  an aliz  s in te z i  va  fazoviy  ta s a w u r la r  

buzilgan  b o ‘ladi.  O p tik   disleksiyada  b o la la r  sh ak li  va  yo zilish i  b ila n  

o ‘xshash  h arflam i  ( t-p ,  sh -i,  l-m ,  ye-v)  a lm a sh tira d ila r.

H a r f   e le m e n tla r in i  fa z o d a   jo y la s h u v ig a   k o 'r a   o ‘x sh a sh   h a r f l a r  

alm ashtiriladi:  y e -z ,  b -d ,  t-sh .

M n e s tik   d is le k s iy a   h a r f   va  t o v u s h   o ‘ r ta s id a g i  b o g M a n is h n i 

rivojlanm aganligi  yoki  buzilishi  bilan  x a ra k te rlan a d i.

S em an tik   disleksiya  texnik  jih a td a n   t o ‘g kri  o 'q ilg a n   m a tn   m a ’n o si 

tushunarsiz  b o ‘lishi  bilan  xarakterlanadi.

D isg ra fly a

Y ozuv ja ra y o n in in g   p six o fiz io lo g ik   q u rilish i

D isgraflya  -   b u   yozuv jaray o n in in g   q ism a n   o ‘ziga  xos  b u z ilish id ir. 

Yozuv o ‘zida n u tq   faoliyatining m urakkab sh ak lin i,  k o ‘p  darajali ja ra y o n in i 

a k se ttira d i.  U n d a tu r li  xil  analizatorlar:  n u tq n i  esh itish ,  n u tq n i  h a ra k a tg a  

keltirish,  kirish,  u m u m iy   h arakatlantirish  a n a liz a to rla ri  ish tiro k   e ta d i. 

Y ozuv ja ra y o n id a   u la r orasida  yaqindan  bogM anish  va  o ‘z a ro  a lo q a d o rlik  

o ‘rnatilad i.  Bu  ja ra y o n n in g   tuzilishi  y o zu v   m a la k a la rin i  o ‘z la s h tiris h  

bosqichiga,  yozuvning  m aqsadi va xususiyatiga b o g ‘Iiqdir.  Y ozuv o g ‘za k i

---

n u tq   jaray o n i  b ilan  c h a m b a rc h a s  b o g iiq   b o ‘lad i,  h a m d a   u n in g   yuqori 

darajali  rivojlanishi  aso sid a   am alga  oshadi.

K atta  y o sh lila rn in g   yozuvi  av to m allash g an   h iso b lan ad i  va  yozuv 

m alakalarini  o ‘z la sh tirib   o lay o tg an   b o lan in g   yozuvi  xarak terid an   farq 

qiladi.  C h u n o n c h i,  k a tta  yoshdagilar yozuvi  a n iq   m aqsadga y o ‘naltirilgan 

faoliyat  hisoblanadi  va  u n in g   asosiy  m aqsadi  o ngdagi  fikrni  bayon  etish 

yoki  uni  qayd  q ilish d an   ib o rat  b o ‘ladi.  K atta  y o sh lilarn i  yozuvi  o ‘zin in g  

b ir  b u tunligi,  b ir-b irin in g   b o g liq lig i  bilan  tavsiyalanadi  va  u  sintetik 

jarayon  hisoblanadi.  B u n d a  s o ‘zn in g g rafik  obrazi  a lo h id a  elem en t  (harf) 

la r  bilan  em as,  balki  b ir  b u tu n   sifatida  talaffuz  etilad i.  S o‘z  yagona  m o ­

t o r  akti  orqali  yuzaga  k elad i.  Y ozuv  av tom atik  ta rz d a   am alga  oshadi  va 

ikkita  n azorat:  k in e ste tik   va  k o ‘rish  n az o ra tid a n   o ‘tadi.

Y o zu v   ja ra y o n in in g   o p e r a ts iy a la r i

Q o ‘lning  av to m a tla sh g a n   harakati  o g 'zak i  n u tq d a n   yozm a  n u tq q a 

o ‘tishdek  m u rakkab  ja ra y o n n in g   so‘nggi  b osqichi  hisoblanadi.  B undan 

old in   ana  shu  so ‘nggi  bosqichga  hozirlik  k o ‘rish d an   iborat  m urakkab 

jarayon  am alga  o sh ad i.

Y ozuv  ja ra y o n i  k o ‘p   darajali  qurilishga  ega  b o ‘lib,  k o ‘p  m iqdorli 

operatsiyalarni  o ‘z  ichiga  oladi.  Bunday  o p e ra tsiy a la r  katta   kishilarda 

q isq a,  yopiq  x a ra k te rd a   b o ‘ladi.  Yozuv  m a la k a la rin i  eg allag an d a  bu 

o p eratsiy alar  o ch iq   k o ‘rinishli  b o la d i.

A.R.  Luriya "Y ozuv psixofiziologiyasi  haqida ocherklar" nom li  kitobida 

yozuvning  quyidagi  o p eratsiy a larin i  ajratib  k o ‘rsatadi.

Y ozuv  h issiy o tlarin in g   uyg‘onishi,  sabab  va  vazifalardan  boshlanadi. 

K ishi  o 'z in in g   fik rlarin i  q ay d   etish  m aq sad id a,  ax b o ro tlarn i  m a ’lum  

m u d d atg ach a  saq lash ,  u larn i  boshqa  shaxsga  y etk azib   berish,  kim n id ir 

harakatga  undash va  h o k a z o la r uchun yo zay o tg an in i biladi.  Inson  yozm a 

b ayon  m azm uni  rejasin i,  fikr  dasturini,  flkrlarining  izchilligini  xayolan 

tu zad i.  B unda  b o s h la n g ‘ich  fikr  gapning  m a ’lum   qurilm asiga  bogMiq 

boMadi.  Xat bitish ja ra y o n id a  yozayotgan kishi ju m la n in g  yozilishi tartibiga 

rioya  qilishi,  yozilgan  va  navbatdagi  yoziladigan  s o ‘zlarga  qarab  m o lja l 

olishi  kerak.  Y ozilishi  kerak  b o ‘lgan  h ar  b ir  g a p   s o ‘zlarga  b o lin a d i, 

sh u n d ay  ekan yozuvdagi  so ‘zlar orasida  m a ’lum  b ir chegaralanish  bo'ladi.

S o 'z n in g   to v u sh   tu z ilis h in i  tahlil  e tish   y o z u v   ja ra y o n in in g   en g  

m u rakkab o p e ra tsiy a la rid an   biri  hisoblanadi.  S o 'z n i  t o ‘g ‘ri  yozish  u chun 

un in g   tovush  tu z ilish in i,  davom iyligini  va  h a r  b ir  tovushning  o ‘rnini 

an iq lash   lozim .  S o ‘z n in g   tovush  tahlili  n u tq n i  esh itish   va  harakatga 

keltirish  a n a liz a to rla rn in g   birgalikdagi  faoliyati  orq ali  am alga  oshiriladi. 

T ovushlam ing xarakteri va  ularning so‘zdagi  izchilligini aniqlashda baland, 

past  va  ichki  talaffu z  k a tta   o ‘rin  tutadi.  T alaffu zn in g   yozuv jarayonidagi 

o ‘rni  haq id a  k o ‘p g in a   ta d q iq o tc h ila r  fikr  b ild irish g an .  M asalan,  L.K. 

N azarova  1  sin f b o la lari  bilan  quyidagicha  tajrib a  0‘tkazgan.  T ajribaning

---

b irin c h i  bosqichida  ularga  yozish  u c h u n   ta n ish   b o 'lg a n   m a tn   beriladi. 

Ik k in ch i  b o sq ich id a  ularg a  talaffu z  e tilm a g a n ,  m a z m u n i  q iy in   m atn  

beriladi:  b o lala r  yozuv  ja ra y o n id a   kich k in a  tilc h a la rin i  tish lab   olishdi 

yoki  o g ‘izlarini  ochishdi.  B unday  p ay tlar  u la r  o d d iy   xat  yozishdagiga 

n isb atan   k o ‘proq  xatoga  y o ‘l  q o ‘yishdi.

Y ozuv m alakalarini egallashning dastlabki b o sq ich id a talafTuz etishning 

ro li  k a tta   b o ‘la d i.  U  to v u sh   x a ra k te rin i  a n iq la s h g a ,  u n i  o 'x s h a s h  

to v u sh lard an   farqlashga,  to v u sh la m in g   s o ‘zdagi  izch illig in i  belgilashga 

y o rd am   beradi.

N av b atd ag i  o p e ra tsiy a   —  s o ‘z d a n   a jra tib   o lin g a n   f o n e m a la m in g  

h arfn in g   m uayyan  k o 'rish   obrazi  bilan  h a m o h a n g   k elish i  hisoblanadi. 

Bu  b o s h q a   t o v u s h l a r d a n ,  a y n iq s a   o ‘x s h a s h   h a r f l i   t o v u s h la r d a n  

tabaqalashgan holda farqlanishi  kerak.  Yozilishi b o ‘yicha o ‘xshash  harflam i 

an iq   farqlash  u c h u n   k o ‘rish  analizi  va  sin tezi,  fazo v iy   ta sa w u rla rin in g  

y etarli  darajada  shakllanganligi  ta la b   etila d i.  H a rfla rn i  tah lil  qilish  va 

qiyoslash  esa  1-sinf o ‘quvchisi  u c h u n   o d d iy   vazifa  e m a s.

Keyin  yozuv ja ra y o n in in g  m o to r operatsiyasi  -  q o ‘l  h a rak atlari orqali 

h a rfla r shaklini  aks ettirishga  kirishiladi.  Q o ‘l  h a ra k a tla ri  b ilan  birgalikda 

k in estik   nazorat  ham   am alga  osh irilad i.  H a rf   va  s o 'z la m in g   yozilish 

m e ’yoriga  qarab,  kinestik  n azo ra t  k o ‘rish  va  y o z ilg a n la rn i  o ‘qish  bilan 

m u stah k am lan ad i.  Y o z u v ja ray o n i  nu tq li va  n u tq siz v azifalar:  tovushlam i 

e sh itish d a   ajratish,  u la m i  t o ‘g ‘ri  talafTuz  e tis h ,  til  a n a liz i  va  sin tezi, 

n u tq n in g   leksik gram m atik jih a td a n  shakllangani,  k o 'rish  analizi  va sintezi, 

atro flich a ta s a w u r qilishning yetarli d arajad a sh a k lla n g a n i  asosida am alga 

oshadi.

K o  rsatilgan  vazifalard an   b iro rta sin in g   s h a k lla n m a y   q o lish i  yozuv 

k o   nikm alarini  egallash ja ra y o n in in g   buzilishiga,  d isg rafiy an in g   vujudga 

kelishiga  sababchi  b o lis h i  m um kin.

Disgrafiya yozuvjaray o n in in g  n o rm a d a n  osh iru v ch i  a m alg a oliy psixik 

faoliyatining  rivojlanm ay  qolishi  

Y o zu v n in g   b u z ilish in i  b e lg ila sh d a   a so sa n   q u y id a g i  a ta m a la rd a n  

foydalaniladi:  disgrafiya,  agrafiya,  d izorfografiya,  e v o lu tsio n   disgrafiya 

(bu so ‘nggi atam a bolalardagi  o ‘qish  m alakasini  eg allab  o lish  ja ra y o n in in g  

buzilganligini  belgilash  u c h u n   q o lla n a d i).

0 ‘qish  va  yozishdagi  b u zilish lar  b ir-b irig a  o ‘xsh ash   b o la d i.

Y o z u v i  b u z ilg a n   b o la la r d a   k o 'p g i n a   o liy   p s ix ik   f u n k s iy a la r : 

qob iliy atin in g   tahlili  va  sin tezi,  fazoviy  ta s a w u r la r ,  n u tq   tovushlarini 

k o 'rish -esh itish  orqali  farqlash,  fon em atik  h am d a b o ‘g ‘inli  an aliz va sintez 

qilish, gapni so‘zlarga ajratish,  n u tq n in g  lek sik -g ram m atik  tuzilishi, xotira, 

d iq q a t- e ’tib o r suksessiv va sim u lta n  ja ra y o n la rin in g ,  e m o tsio n a l-iro d a v iy  

so h a n in g   shakllanganligi  kuzatiladi.

L o g o p e d ik   a d a b iy o tla rd a   d is g ra fiy a n in g   p s ix o lin g v is tik   n u q ta y i 

n az a rd a n  o ‘rganish yetarlicha  ko‘rsatilm agan.  Bu jih a t y o z u v n in g  buzilish

---

m e x a n iz m in i  y o z m a   n u tq   o p e ra ts iy a la ri  (A .A .  L e o n te v a   fik ric h a ): 

bog‘lan ish li  m a tn n i  ichki  rejalashtirish,  alo h id a gapni  ichki  rejalashtirish, 

g a p n ig ra m m a tik jih a td a n  t o ‘g ‘ri tu zish ,  fon em alarn i tanlash operatsiyasi, 

so‘z lam i fo n em a tik  jih atd an  tahlil  qilish va boshqalar (Y e.M . G o p ich en k o , 

Y e.F .  S o b o to v ic h )n in g   zaiflashuvi  sifatida  o ‘rganadi.

D is g ra fiy a n i  ta v sifla sh   tu rli  xil  m e ’y o rla r:  a n a liz a to r la r   p six ik  

fa o liy atla rn in g   buzilganligi,  yozuv  o peratsiyasining  shakllanm aganligini 

hisobga  o lish   asosiada  am alga  oshiriladi.

O .A .  T o k a ry o v a   d isg ra fiy a n in g   3  tu rin i:  a k u stik ,  o p tik ,  m o to r  

disg rafiy alam i  ajratib   k o 'rsatad i.

A kustik disgrafiyada eshitish qobiliyatining tabaqalashm agani, tovushni 

analiz va sin te z  qilishning yetarli jarajad a  rivojlanm agni  kuzatiladi.  B unda 

to v u sh   v a  a rtik u la tsio n   jih a td a n   o ‘xshash  h arflar  o ‘m ini  alm ash tirish , 

aralash tirish  va b a ’zi b ir h arflam i  tushirib qoldirish, shuningdek,  tovushni 

n o to ‘g ‘ri  tala ffu z d a   esh itish n in g  yozuvda  qayd  qilinish  holiari  kuzatiladi.

O p tik   d isg ra fiy a   ku rish   o rq a li  ta s a w u r   esh itish n in g   m u sta h k a m  

em asligi  b ila n   bogMiqdir.  B unda  kishi  m a ’lum   harflarni  a n g lam ay d i,  bu 

h arflar  talaffu zd ag i  tovushga  m o s  kelm aydi.  H arflar  turli  paytlarda  h a r 

xil qabul qilinadi.  K o‘rish qobiliyatining notekisligi oqibatida u laryozuvida 

a ra la sh -q u rala sh   b o la d i.  K o ‘p in ch a   quyidagi  h a rflar  qoM yozm asining 

aralash  kelishi  kuzatiladi:

p - n ,   p - i,  s - i,  s h - i, 

m - l ,  b - d ,  p - m ,   n - k .

O ptik disgrafiyaning og‘ir holatlarida so‘zlam i yozish  m um kin  b o lm a y  

qoladi.  Q a to r   h o lla rd a ,  ayniqsa  ch ap a q ay   kishilarda  harflarni  qiyshiq 

yozish  k u zatilad i.  B unda  so ‘z,  harf,  h a rf   elem en tlari  o ‘ngdan  chapga 

q arab   qiyshaygan  boMadi.

M o to r  d isg rafiy a.  Q o ‘lning  yozuv  p aytida  qiyin  harakatga  kelishi, 

m o to r obrazlaridagi aloqalam ing, so ‘zlam ing,  so‘zlam ing tovush va ko‘rish 

obrazlari  b ila n   birgalikdagi  buzilishi  unga  xosdir.

Y ozuv ja ra y o n in i  psixik va  psixolingvistik jih a td a n   o 'rg an ish   sh u n d an  

d alo lat  b e ra d ik i,  u  tu rli  darajadagi  operatsiyalar:  sem an tik ,  tilga  oid, 

s e n s o m o to r   o p e r a ts iy a la m i  o ‘z  ich ig a  o la d ig a n   n u tq   fa o liy a tin in g  

m u ra k k a b   s h a k li  h is o b la n a d i.  S h u   m u n o s a b a t  b ila n   d is g ra fiy a n i 

a n a liz a to rla r  d ara ja la rin in g   buzilgani  asosida  tu rlarg a  ajratish  hozirgi 

paytgacha  toMiq  isbotlanm agan.

D isgrafiyaning  M .Ye.  X vatsev  to m o n id a n   turlarga  ajratilgani  ham  

hoziqgi  k u n d a  yozuvning buzilgani  haqida toMiq ta s a w u r hosil  qilm ayapti.

D isgrafiyaning  sh u n d ay   tasnivlari  k o ‘proq  asoslangan  hisoblanadiki, 

u n in g   a s o s i d a   y o z u v   ja r a y o n i d a g i   m u a y y a n   o p e r a t s i y a l a r i n i n g  

s h a k lla n m a g a n i  y o ta d i.  (B u   ta s n iv la r  A .I.  G e r ts e n n o m id a g i  L D P I 

400

---

logopediya  kafedrasining  x odim lari  to m o n id a n   ishlab  c h iq ilg a n .)  U n g a  

aso san   d isg ra fiy a n in g   q u y id ag i  tu r la r i  a jra tila d i:  a r tik u la to r - a k u s tik  

disgrafiya,  fo n e m a tik   id ro k   (fo n e m a la rn in g   ta b a q a la n is h i) ,  b u z ilish i 

asosidagi  disgrafiya  til  tah lili  va  sin te z   buzilishi  a so sid a g i  d isg rafiy a, 

shun in g d ek ,  g ram m atik ,  o p tik   disgrafiyalar.

1.  A rtik u la to r-a k u stik   disgrafiya  k o ‘proq  M .Ye.  X v atsev   to m o n id a n  

k o ‘rsa tilg a n   o g ‘zaki  n u tq n in g   z a ifia s h u v i  n a tija s id a   p a y d o   b o l g a n  

disgrafiyaga o ‘xshashdir.  Bu,  M .Ye.  Xvatsevning t a ’biriga  k o ‘ra,  "yozuvdagi 

tili chuchuklik" hisoblanadi.  Bola s o ‘z lam i qanday talafiu z qilsa,  o ‘shanday 

yozadi.  U n in g  asosida  n o to ‘g ‘ri  talaffu z n in g   yozuvda a k s e tis h i,  s o ‘zlarni 

n o to ‘g ‘ri  aytib  tak ro rlash   yotadi.  B ola  gapirish  ja r a y o n id a   to v u sh la m i 

n o to 'g ‘ri  talafiuz  qilishga  tay a n g an   h o ld a  o 'z in in g   n u q s o n li  ta la fiu z in i 

yozuvda  aks  ettiradi.

A rtik u lato r -akustik disgrafiya o g ‘zaki  n u tq d a to v u sh la m i  a lm ash tirish  

va  tu s h irib   q o ld irish g a   m u v o fiq ,  h a rfia rn i  a lm a s h tir is h   v a   tu s h irib  

q o ld irish d a   n a m o y o n   b o 'la d i.  U  k o ‘p in c h a   d isg ra fiy a ,  rin o la liy a   va 

p o lim o rf  k o ‘rinishdagi  dislaliya  p a y tid a   kuzatiladi.  B a 'z a n   o g ‘zaki  n u tq  

t o lg ‘ri  b o ‘lgani  h o ld a yozuvda h a r f la r o ‘rnini  alm ash tirish   h o lla ri  saq lan ib  

qolishi  m um kin.  B unday holatda  ichki  n u tq  paytida t o ‘g ‘ri  a rtik u la tsiy a g a  

yetarli  d arajad a  tay an ib   b o ‘lm aydi,  h o lb u k i,  to v u sh la rn in g   a n iq   k in estik  

obrazlari  h am   sh ak llan m ag an   b o ‘ladi.  Lekin  to v u sh la r  a lm a s h tiris h   va 

tushirib qolidirish  yozuvda doim   h a m  aks etaverm aydi.  Bu  q a to r  h o lla rd a  

saqlangan  funksiyalar hisobiga  (m asalan :  e shitishning  a n iq   ta b a q a la n g a n  

fo n em atik   funksiyalarning  aniq  sh ak llan g an i  hisobiga)  y u z  b e ra d i.

2 . F o n e m a tik   id ro k   (fo n e m a la rn in g   ta b a q a la n is h i) n in g   b u z ilish i 

asosidagi  disgrafiya.

Fonetik jih a td an  yaqin tovushlarga  m uvofiq h arflam in g  alm ash in ish id a  

n am o y o n   b o ‘ladi.  B unday paytda  to v u sh la r og‘zaki  n u tq d a  t o ‘g*ri  talafiu z 

etiladi.  K o‘pin ch a  quyidagi  to v u sh la m i  anglatuvchi  h a rfla r:  sh o v q in li, 

jarangli  va  jarangsiz  tovushlar,  u la r  tarkibiga  kiruvchi  a ffik a tla r  (c h -t, 

ch -sh )  alm ashtiriladi.  Disgrafiyaning b u n d ay  turi  u n d o sh  to v u s h la m i xatda 

n o to lg ‘ri  b ayon  etish   orqali  vujudga  keladi.

F o n e m a tik   idrokning  buzilishi  asosida  vujudga  k e la d ig a n   disgrafiya 

sen so ralaliy a va afaziya paytida k o ‘pro q  nam oyon b o 'la d i.  O g 'ir  h o latlard a 

u zo q   a rtik u la to r  va  ak u stik   to v u sh la m i  (1-k,  b -v ,  p - n )   a n g la ta d ig a n  

h arflarning o 'rn i alm ashtiriladi.  B u n d ay  paytda aralash  h a rfia rg a   m uvofiq 

to v u sh lar  talaffuzi  m e ’yorli  hisoblanadi.

B unday  turdagi  disgrafiyaning  m exanizm lari  h a q id a   y a g o n a   fikrga 

k e lin m a g a n .  B u ,  o ‘z  n a v b a td a ,  f o n e m a tik   id r o k   j a r a y o n i n i n n g  

m urakkabligi  bilan  bogMiqdir.

3.  Til  analizi  va sintezi  buzilishi  asosidagi d isg rafiy a.  U n in g  o ‘z id a  til 

analizi  va  sin tezin in g   turli  k o 'rin ish la rd a g i  buzilish:  g a p n in g   s o ‘zlarga 

b o 'lin ish i  fo n em atik   h a m d a   b o 'g ‘inli  analiz  va  sin tez  y o ta d i.  T il  an alizi

---

va  sin te z in in g   rivojlanm ay  qolishi  yozuvda  so‘z  va  g a p lar  tuzilishining 

b u z ilis h d a   n a m o y o n   b o ‘lad i.  F o n e m a tik   an aliz,  til  a n a liz in in g   eng 

m u ra k k a b   form asi  hiso b lan ad i.  U n in g   oqibatida  so ‘zn in g   to v u s h -h a rf 

tu zilish i  buziladi.

U n g a  quyidagi x atoliklarxosdir: so‘zlarni o ‘qishda undoshlarni tushirib 

qoldirish  (diktant — "dikat", "sham ol" — "amol");  unlilam i tushirib qoldirish 

(kitob — "ktob",  doska —  "dska");  harflarning o ‘m ini alm ashtirish  (ruchka- 

u r c h k a ,  o lm a - o m la ) ;  o r tiq c h a   h a rfla rn i  q o ‘sh ish   (d o s k a - d o s ik a ) , 

b o ‘g ‘in la rn i  tu sh irib   q o ld irish ,  o ‘rnini  alm ashtirish,  q o ‘shish  (m ash in a  — 

m a n a sh i)  va  hokazolar.

Y o zu v  ja ra y o n in i  t o ‘g ‘ri  o ‘zlashtirish  uchun  bolada  fo n em atik   analiz 

n afaq at  tash q i  n u tq   rejasi,  balki  h am m asid an  burun  ichki  rejada,  ta s a w u r 

b o ‘yich a  sh ak llan g an   b o ‘lishi  lozim .

F o n e m a tik  an aliz va  sin te z n in g  shakllanm agani  o qibatida  yozuvning 

bu zilish i  xususidagi  m a ’lu m o tla r  R.Ye.  Levina,  N .A .  N ik ash in a,  D .I. 

O r lo v a ,  G .V .  C h ir k in a la r n in g   ilm iy -ta d q iq o t  is h la rid a   a tr o f lic h a  

k o ‘rsatilgan.

4 .  A g ram m atik   disgrafiya  (b u   haqidagi  m a ’lu m o tlar  R.Ye.  L evina,

I.K .  K olpovskaya,  R .l.  L alayeva,  S.B.  Y akovlevalam ing  ilm iy  ishlarida 

a tro flic h a   tav siflan g an ).  U  n u tq n ir.g   g ram m atik   tuzilishi:  m orfologik 

s in ta k tik   u m u m la s h tiris h n in g   rivojlanm aganligi  b ilan   b o g la n g a n d ir . 

D isg rafiy an in g  b u n d a y  turi  so ‘z,  s o ‘z  birikm alari,  gap va  m atn   darajasida 

n a m o y o n   b o ‘lishi  m u m k in .  U  keng  miqyosli  sim p to k o m p lek s  leksiko- 

g ra m m a tik   rivojlanm aslikning  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Bu  disgrafiya 

d iz a rtriy a ,  alaliya,  aqli  z a if b o lalard a  kuzatiladi.

BogM anishli  n u tq   ja ra y o n id a   bolalar  gaplar  orasidagi  logik  va  tilga 

oid  b o g 'la n is h n i  ta 'm in la s h d a   a n c h a   qiynaladilar.  G a p la rn in g   izchilligi 

b ay o n   e tila y o tg a n   v o q ealarn in g   izchilligiga  m os  kelm aydi,  ayrim   g ap lar 

o ‘rta sid a   tilga  o id   va  g ra m m a tik   bogManishlar  buziladi.

G a p   d a ra jasig a   ega  b o ‘lg an   yozuv  jaray o n id ag i  a g ra m m a tiz m la r 

s o ‘z n in g   m o rfo lo g ik   tu z ilis h n in g   b u z ilish id a ,  s o ‘z  q o ‘sh im c h a la rin i 

y o z is h d a   k elish ik   q o ‘s h im c h a la rin i  alm ash tirish d a,  g a p la r  q u rilish in i 

b u z ish d a ;  o krin  hol  kelishigini  alm ashtirishda  nam oyon  b o la d i.

5.  O p tik   disgrafiya  —  k o ‘rish  gnozisi,  analiz  va  sin tez,  atroflicha 

ta s a w u r   e tish n in g   rivojlanm agani  bilan  bog‘lanadi  h am d a  u  yozuvda 

h a rfla rn i  n o to kg ‘ri  yozish  va  u larn in g   o 'rn in i  alm ashtirishda  n a m o y o n  

b o 'la d i.

B u n d a   k o ‘proq  grafik  jih a td a n   o ‘xshash  q o ‘l  yozm a  h a rfla r  o ‘rni 

a lm a sh a d i.  U nga  quyidagilar kiradi: b ir xil  elem en tlard an  tashkil  to p g an , 

lekin  h a r   xil  k o ‘rinishda  tu zilg an   harflar  (v-d,  t-sh );  b ir  xil  elem e n tlarn i 

o ‘z  ic h ig a   o ig an ,  lekin  q o ‘sh im c h a   ele m e n tla r  bilan  b ir-b irid a n   farq 

q ila d ig a n   h a rfla r  (i-sh ,  p -t,  x-j,  l-m );  oynavon  harflar  (s-e ,  z -e );  b ir  xil 

e le m e n t  b ilan   bogM anadigan  harflarni  elem entlarini  tushirib  qoldirish

---

(a u -a );  o rtiq c h a   elem en t  q o ‘shib y o z ish   (s h -)  va  n o to ‘g ‘ri jo y la sh tirilg a n  

e lem en tli  h a rfla r  (x  —  ss,  m -n n ).

Literal disgrafiya paytida hatto b o g ‘lanishsiz harflam i topish va talaffu z 

etish  h a m   b u zilad i.  Verbal  disgrafiya  p a y tid a   izolatsiyalashgan  h a rfla r  

t o ‘g ‘ri talaffu z etilad i,  lekin yozuvda  u la r b u z ila d i, o p tik  tavsifdagi  h a rf la r 

o ‘m i  alm ash ad i.  O p tik   disgrafiyaga  te sk a ri  y o zu v lar  h a m   k irad i,  b u la r 

ko‘p in ch a ch ap aq ay  kishilarda, sh u n in g d ek ,  m iyaning o^ganik yallig‘lan ish  

h ollarida  uchraydi.

0 ‘q ish   v a   y o zuvida  k am ch ilig i  b o 'l g a n   b o la la r n i  te k s h ir is h

Y o zm a  n u tq n in g   tekshirishdan  asosiy  m aq sad   —  o ‘qish  va  y o z u v  

b u z ilish larin i  m e x a n iz m i,  s im p to m a tik a s i,  e tio lo g iy asin i  a n iq la s h d ir. 

T ekshirish ja ray o n id a  buzilish darajasi,  x a rak te ri, buzilish turlari a n iq la n a d i 

h am d a  lo g o p ed ik -tu zatish   y o 'llan m asi  belg ilan ad i.

T ek sh irish   ja ra y o n id a   b o lan in g   k o ‘rish  q o b iliy ati,  e sh itish   h o la ti, 

m arkaziy  nerv  sistem asi,  bilish  fao liy atlari  hisobga  olinadi.

T ekshirish quyidagi asosiy tam o y iilam i  hisobga oigan h o ld a o 'tk a z ila d i: 

k o m p le k slilik   ta m o y ili,  sistem alilik   ta m o y ili,  p a to g e n e tik   ta m o y ili, 

faoliyati,  shaxsiyati,  rivojlanish  tam o y ili.

0 ‘qish va yozuv kamchiligiga ega b o l g a n   bolalarni tek sh irish  sx em asi 

quyidagi  b o ‘lim larn i  o ‘z  ichiga  oladi.

1. A nketaga o id   m a ’lu m o tlarv a tib b iy -p ed ag o g ik  hu]jatlam i  o ‘rg an ish .

2.  A n am n ez.

3.  A rtik u latsio n   apparatning  p eriferik   b o ‘lim in in g   tuzilishi.

4.  N u tq   m otorikasi.

5.  E shitish  qobiliyati.

6.  T o v u sh lar  talaffuzi  holati.

7.  F o n e m a tik   analiz,  sintez  va  t a s a w u r   h o lati.

8.  F o n e m a tik   idrok  (tovushlam i  farq   q ila   olish).

9.  L ug‘at  boyligi  va  nutqning  g ra m m a tik   tu zilish i  xususiyatlari.

10.  N u tq n in g   d inam ik  tom oni  x ususiyatlari.

11.  K o ‘rish qobiliyati: biologik k o ‘rish,  k o ‘rish gnozis,  m nezis,  k o ‘rish 

analiz  va  sin te z i,  fazoviy  tasa w u rlar.

12.  0 ‘qish ja ray o n in in g   holati  ( b o ‘g ‘ini,  s o ‘z ,  g ap ,  tu rli  k o ‘rin ish d ag i 

m a tn la m i  o ‘qish );  o ‘qish  tezligi  va  u su lla ri  (h arflab ,  b o ‘g ‘in la b ,  s o ‘z - 

frazali  o ‘qish).

13.  Y o zu v n in g   turli  ko‘rinishdagi  h o la ti  (k o ‘ch irib   y o zish ,  d ik to v k a  

ostida  yozish,  bayon  va  insho  yozish).

L ogopedik  xulosada  o 'q ish   va  y o zuvdagi  k am c h ilik la m i  d a ra ja la ri  va 

turlari  h a m d a   u n in g   o g ‘zaki  nutq  b ilan   b o g ‘liqligi  k o ‘rsatiladi.

O 'q i s h   va  yozuv  b u z ilis h la rin i  o ld in i  o lish

0 ‘qish   va  y o zu v   b u z ilish larin i  o ld in i  o lish   m a k ta b g a c h a   y o s h d a

---

o 'tk a z ila d i.  ß u   ishlar  a y n iq sa   nutqida  kam chiligi  b o ‘lgan  bolalar,  ruhiy 

rivojlanishida to ‘xtalish  b o ‘lg an ,  aqli  z aif va boshqa  an o m a l  bolalar bilan 

o ‘k tazish n i  taq o zo   q ilad i.  B u n d a   olib  boriladigan  asosiy  ishlar  fazoviy 

k o ‘rish  funksiyasini,  d iq q a t,  x o tira,  analitik-sintetik  faoliyat,  til  analiz- 

sintezini shakllantirish,  n u tq n in g  ieksik, g ra m m a tik to m o n in i  rivojlantirish 

va  o g ‘zaki  nutq  k a m c h ilik larin i  b artara f etishdan  iboratdir.

Y o zm a  n u tq   k a m c h ilik la rin i  b a r t a r a f  e tish d a   olib  b o rila d ig a n   logopedik

is h l a r   m etodikasi

0 ‘qish  va  yozuv  b u zilish larin in g   m exanizm i  k o ‘p jih a td a n   bir-biriga 

o ‘xshashdir,  shuning u c h u n   ularn i bartaraf etish yuzasidan olib boriladigan 

lo g o p ed ik -tu zatish   ishlari  m etodikasi  ham   o ‘xshash  b o 'lad i.

F o n e m a tik   d isle k siy a ,  a r tik u la to r - a k u s tik  d isg ra fiy a  v a  fo n e m a la rn in g  

b u z ilis h i  a s o s id a g i  d i s g r a f i y a n i   b a r t a r a f   e t is h d a   f o n e m a tik   id ro k n i 

( to v u s h la r   d if f e r e n s ia ts iy a s in i)   riv o jla n tirish .

T ov u sh lar  diiT erensiatsiyasini  aniqlash  va  m ustahkam lash  b o ‘yicha 

o lib   boriladigan  lo g o p ed ik   ish lar lurli  analizatorlarga  (n u tq   eshituv,  nutq 

harak at  va  k o ‘ruv)  ta y a n g a n   h o ld t  olib  boriladi.

T ovushlarning  b ir-b irid a n   farq'ash  ustida  o lib  boriladigan  ishning 

m uvaffaqiyatli  b o ’lishi  fo n e m a tik   analiz  va  sin tezn i  rivojlantirish  bilan 

ch a m b a rc h as  b o g liq d ir.

A lm a s h tirila d ig a n   to v u s h la r n i  b ir-b irid a n   fa rq la s h   u s tid a   o lib  

bo rilad ig an   logopedik  ish la r  2  bosqichni  o ‘z  ichiga  oladi:

B irinchi  bosqich  -   tayyorgarlik  (alm ashtirilayotgan  h a r  b ir  tovush 

u stid a  ishlash).

Ikkinchi bosqich  —  a lm ashtirilayotgan tovushlarni  eshitish va talaffuz 

jih atd a n   farqlash.

B irinchi  d av rd a  a lm a sh tirila y o tg a n   h ar  b ir  to v u sh n in g   talaffuz  va 

esh itish  o brazining k e tm a -k e tlig i  aniqlanadi.  O lib boriladigan  ish  rejalari 

q u y id a g ila rd an   ib o rat:  k o ‘rish ,  eshitish,  taktil  id ro k   etish,  k inestetik 

sezish   o rq ali  to v u s h la rn i  ja ra n g d o rlig i  va  a rtik u la tsiy a sin i  an iq lash ; 

b o ‘g ‘in lard a  to v u sh la rn i  a jra tis h ;  so‘zlarda to v u sh n in g  o lrnini  (boshida- 

o ‘rtasid a-o x irid a)  an iq la sh ;  tovushlarni so ‘zdagi  k etm a-k etlig in i  aniqlash 

(to v u sh   sa n o q   b o ‘y ic h a   n e c h a n c h i  o ‘rin d a ,  qaysi  to v u sh d a n   keyin 

ke lay ap ti,  o ‘zidan  o ld in   qaysi  tovush  tu rib d i);  g a p ,  m atn lard a  tovush 

o ‘m in i  aniqlash.

Ikkinchi  bosq ich d a  alm ash tirilad ig an   tovushlarni  talaffuz  va  eshitish 

jih a td a n   qiyoslash  ishlari  o lib   boriladi.  Bunda  ham   olib  boriladigan  ish 

b irin ch i bosqichdagidek  b o ‘lib,  h a r bir tovush eshitish va talaffuz jih atd an  

a n iq lan ad i.  Asosiy  m a q sa d   u larn i  bir-biridan  farqlashdir,  shuning  u chun 

n u tq iy  m aterialga a lm ashtirilayotgan tovushlar ishtirok etgan so‘z lar tanlab 

olinadi.

D isgrafiyani  b a r ta ra f e tis h d a   yozuv  m ashqlari  k atta  o 'r in   tutadi.

---

A rtik u la to r -a k u s tik   disgrafiyani  b a r t a r a f   e tis h d a   a w a l  to v u s h la r  

talafTuzidagi  k am ch ilik larn i  to ‘g ‘rilash  lo z im d ir.  Ish n in g   boshlangM ch 

davrida to v u sh larn i aytib takrorlam aslik tav siy a e tila d i,  chunki  bu  h o la td a  

yo zuvda  xatoliklarga  y o ‘l  q o ‘yilishiga  o lib   k elish i  m u m k in .

D isgraflya va  fo n em atik  disleksiyani  b a r ta r a f  e tish d a  tilning an a liz   va 

sin tez  to m o n in i  rivojlantirish.

G a p d a   s o ‘z n in g   soni,  ketm a-ketligi  va  o 'r n in i  aniqlash  q o b iliy atin i 

quyidagi  to p sh iriq la rn i  bajarish  orqali  sh a k lla n tiris h   m um kin:

1.  Sujetli  ra sm la ra so sid a g a p  tuzish v a g a p d a g i  s o 'z la r sonini  an iq lash .

2.  M a ’lu m   m iqdordagi  so ‘zlar  b o 'y ic h a   g a p   o ‘ylab  topish.

3.  S o 'z la r  so n in i  k o ‘paytirib,  gapni  k en g ay tirish .

4.  G a p d a  so ‘z l a r o ‘rnini  aniqlash  (k o ‘rsa tilg a n  s o ‘z  n e ch an ch i  o ‘rin d a  

turibdi).

5.  M a ’lum   sondagi  so ‘z  ishtirok  e tg a n   g a p la m i  m a tn d a n   ajratish.

6.  G a p d a   n e c h ta   so ‘z  b o ‘lsa,  sh u n i  k o ‘rsa tu v c h i  sonni  k o ‘rsatish.

B o (g ‘in  a n a liz   va  s in te z in i  r iv o jla n tir is h

Bo‘g ‘in analiz va sintezini  rivojlantirish  ish la rin i  yordam chi  u su llard an  

foydaianishdan boshlash  lozim.  Bo‘g ‘in a n a liz in i  shakllantirishda quyidagi 

y o rd a m c h i  v o s ita la r  ta k lif  q ilin a d i,  m a s a la n ,  s o 'z la r n i  b o ‘g ‘in la rg a  

ajratg an d a  q arsak  chalish  va  so'zdagi  b o ‘g ‘in   s o n in i  aytish.

N u tq d a   bo*g‘in  a n a liz in i  r iv o jla n tir is h   ja r a y o n i  s o 'z la r d a   u n li 

tovushlarni  ajratish  ham d a  b o ‘g‘inlarga  a jra tis h n in g   asosiy  q o id a la rin i 

o 'zlash tirish g a  asosiy  e ’tib o r  beriladi:  s o ‘z  n e c h a   unli  to v u sh d an   ib o ra t 

b o 'lsa ,  u n d a   sh u n c h a   b o 'g ‘in  bo'ladi.  S o ‘z n i  b o lg ‘inlarga  b o lis h d a   u n li 

tovushlarga tay an ish  o 'q ish  va yozuvda  u nli  to v u sh la rn i  tushirib q o ld irish , 

unlilam i  o 'q ish   kabi  x ato lam in g o ld in i o lish   va  b a rta r a f etishga  im k o n iy at 

beradi.

U nli to v u sh lar asosida so ‘zlarda  b o ‘g ‘in  ta rk ib in i  aniqlash  m alak asin i 

shakllantirish  u c h u n   unli  va  undosh  to v u s h la r  differensiatsiyasi  h a m d a  

n u tq d a  unli  tovushlarni  ajratish  b o ‘y ich a  d a stla b k i  ishlarni  olib  b o rish  

zarur.

U nli va undosh tovushlar haqida,  u lam i  fa rq lash n in g  (u la ra rtik u la tsiy a  

usuli  va jaran g d o rlig i  b o ‘yicha  farqlash)  aso siy  belgilari  haqida ta s a w u r la r  

hosil  q ilin d i.  M u stah k am lash   u ch u n   q u y id a g i  u su llard a n   fo y d a la n ish  

tavsiya  etiladi:  logoped  unli  tovushlarni  talafTuz  etg a n d a   b o lalar  q iz il, 

undosh  to v u sh larn i  talafTuz  etganda  k o ‘k  b a y ro q c h a n i  k o 'tarad ilar.

K eyinchalik  unli  tovushlarni  b o ‘g ‘in  va  s o ‘zla rd a   ajratish  b o ‘y ic h a  

ish  o lib  boriladi.  B uning  uchun  a w a l  b ir  b o ‘g kinli  s o “zlar  (uy,  oy,  n o n , 

nok,  o t)  ta k lif  etiladi.  B olalar  s o 'z la rd a   u n li  to v u sh   va  uning  o lrn in i 

(so‘z  boshida,  o ‘rtasida,  oxirida)  a n iq la y d ila r.  B uning  u ch u n   s o 'z n in g  

grafik sxem asidan  foydalanish  m um kin.  B o la la r u nli  to v u sh n in g  so ‘zd a g i 

o ‘m iga qarab sxem aning boshi,  o ‘rtasi,  o x irid a  b elg i-ay lan ach a q o ‘yadilar:

---

O 

_

j

3 ________ Q

K eyin  ikki  va  u c h   b o ‘g ‘inli  so ‘zlar  u stid a  ish  olib  boriladi.  Buning 

u ch u n   quyidagi  to p s h iriq la m i  berish  tavsiya  etiladi:

1.  S o ‘zdagi  u nli  to v u sh larn i  aytish.  B uning  u c h u n   talaffuz  etilishi 

yozilishidan  farq  q ilm a y d ig an   so ‘zlar.

2.  Berilgan  so ‘z d a   faq a t  unlilarni  yozish  (o lm a   —  O____ A).

3.  U n li to v u sh larn i  ajra tish  va shu tovushga taallu q li  harflarni  topish.

4.  Berilgan  unli  to v u sh larg a  taalluqli  rasm lam i  ajratish.

Bo‘g ‘in lard a  a n a liz   va  sintezni  m u sta h k a m la sh   u c h u n   quyidagi

to p sh iriq lam i  berish  m u m k in :

1.  S o ‘z la m i  b o ‘g ‘in la rg a   b o ‘lib  qaytarish.  B o‘g ‘in lar sonini  sanash.

2.  Aytilgan  so ‘zlardagi  b o ‘g ‘in  sonini  an iq lash   va  shu  songa  taalluqli 

raqam ni  ko‘rsatish.

3.  N o m lan g an   ra s m la m i  ikki  qatorga b o ‘g ‘in la r soniga qarab ajratish. 

A ytilishida  2  va  3  b o ‘g ‘in d a n   iborat  rasm lar  (a n o r,  anjir,  o lx o ‘ri)  tavsiya 

etiladi.

4.  N o m lan g an   ra sm la rd a n   birinchi  b o ‘g ‘inni  ajratish  va  uni  yozish, 

so 'n g  ajratilgan b o ‘g ‘in larn i  biriktirib so‘zlar, gaplar tuzish va hosil b o lg a n  

so ‘z  va  gaplarni  o ‘q ish .  M asalan:  "oltin",  "m alina",  "radio",  "kesak", 

"tabiat".  Berilgan  s o ‘z la rn in g   birinchi  b o ‘g ‘inlari  biriktirilganda  quyidagi 

so ‘zlar  hosil  b o la d i:  o lm a ,  raketa.

5.  S o‘zlarda tu sh u rib  qoldirilgan bo‘g ‘inni  rasm lar yordam ida aniqlash.

a r_______ ; _________los;  ka_______ ;  ol______ ri.

6.  T artibsiz  b erilg an   b o ‘g ‘inlardan  so ‘z  tu zish   (ta r,  gi,  ki,  be,  vuz, 

lam ,  to b ,  hi).

7.  G a p la rd a n   m a ’lu m   sondagi  b o 'g 'in li  so ‘ziarni  ajratish.

F o n e m a tik   a n a liz   va  sin te z n i  riv o jla n tirish

" F o n e m a tik   a n a liz ”  a ta m a si  bilan  h am   o d d iy ,  h a m d a   m u rakkab 

shakldagi  to v u sh lar  a n a liz in i  belgilaydilar.  O ddiy  shakldagi  ko‘rinish  bu 

s o 'z la r  tarkibidagi  to v u sh la rn i  ajratishdir.  V .K .  O rfinskiy  m a ’Ium otiga 

ko‘ra, bu shakl  m a k ta b g ach a   yoshdagi bolalarda paydo bo'ladi.  M urakkab 

shakldagi  k o ‘rinish  b u   s o kzlardagi  birinchi  va  oxirgi  tovushlarni  ajratib 

olish  va  tovush  o ‘rn in i  (s o ‘z  boshida,  o lrtasida,  oxirida)  aniqlashdan 

iborat.  Eng  m u ra k k ab   k o ‘rinish,  bu  so ‘zlarda  to v u sh lar  ketm a-ketligi, 

to v u sh lar  soni,  b o sh q a   tovushlarga  nisbatan  o ‘rnini  (qaysi  tovushdan 

keyin  kelyapti,  o ‘zid a n   o ld in   va  keyin  qaysi  to v u sh   kelyapti)  aniqlashdir.

T ovushlar  a n a liz in in g   bu  shakli  m axsus  o ‘qitish  jaray o n id a  am alga 

oshiriladi.

F o n e m a tik   a n a liz   va  sin te z n i  riv o jla n tiris h d a   o lib   b o rila d ig an

---

logopedik ishlarda to v u sh  analizining k o ‘rsatilg an  shakllarini o n to g e n e z d a  

shakllanishi  izchilligini  hisobga  olish  lozim .

O lib  boriladigan  ish  quyidagi  d a v rlam í  o ‘z   ich ig a  oladi:

1 

-davr — fonem atik analiz va sintezni y o rd a m c h i vositalar va h a ra k a tla r 

asosida  shakllantirish.

Ish dastlabki  y o rd am ch i vositalar: so ‘z n in g  g ra fik  sxem asi va flsh k a la r 

y o rd am id a   o ‘tkaziladi.

2 -d a v r  —  n u tq d a  to v u sh   anaiizini  s h a k lla n tirish .  B unda  so‘z  ay tila d i 

s o lng so ‘z d a n  b irin ch i,  ikkinchi,  uch in ch i  va b o s h q a   to v u sh lar an iq la n a d i 

h a m d a   u la r  soni  belgilanadi.

3 - d a v r   —  f o n e m a tik   a n a liz n i  a q liy   f a o liy a tid a   s h a k lla n tir is h . 

0 ‘qu v ch ilar  s o 'z la m i  nom lam ay   va  e sh itib   id ro k   e tm a y   faqat  ta s a w u r  

asosida  to v u sh lar  soni  va  ketm a-ketligini  a n iq la y d ila r.

T ax n iin iy   to p s h ir iq la r :

I.  3,4,5  to v u sh d an   iborat  so‘z  o ‘ylab  to p ish .

II.  Aytilishi  (n o m i)  4  yoki  5  to v u sh d a n   ib o ra t  b o lg a n   ra sm la m i 

ajratib   olish.

III.  R asm ning  no m id ag i  (rasm   a y tilm a y d i)  to v u sh la r  soniga  m o s 

boMgan  raqam ni  k o ‘rsatish.

IV.  R asm larni  to v u sh la r soniga  q a ra b   ikki  q a to rg a   ajratish.

M u rakkablashtirish  tam oyili  fo n e m a tik   a n a liz   shakllarini  va  n u tq

m ateriallarini  m urakkablashtirish orqali am alga oshiriladi.  Tovush an aiizin i 

sh ak llan tirish   ja ra y o n id a n   so ‘zning  fo n e m a tik   q iy in ch ilik larin i  h iso b g a 

olish  zarurdir.

B uning  u c h u n   y o zm a  ishlardan  keng  fo y d a la n ila d i.

S o ‘zlarning  fo n em atik   analizni  m u sta h k a m la sh g a   oíd  taxm iniy  ish 

turlari:

1.  S o ‘zlarda  tu sh irib   qoldirilgan  h a rfla m i  q o 'y is h :  n  k;  k  tob;  ba  iq; 

q u   sh.

2.  Berilgan tovush so ‘zn in g b o sh id a , o ‘rta sid a,  o x irid a  kelgan so‘zIa rn i 

(ra n d a ,  arc h a ,  an o r)  tanlash.

3.  K esm a h arfla r asosida so ‘z tu z ish ,  m a sa la n :  o n a ,  b o la,  lola,  ru c h k a  

va  boshqalar.

4.  G a p d a n   m a ’lu m   sonli  tovushlar  ish tiro k   e tg a n   so ‘z!arni  ta n la s h , 

o g ‘zaki  aytish  va  yozib  q o ‘yish.

5.  Bo‘g ‘ínga  turli  sondagi  to v u sh lam i  q o ‘s h ib   b o rib ,  so ‘z  hosil  q ilish .

M asalan:

Bo  —  (bol)

Bo  —  (bola)

Bo  —  (b o d o m )

Bo  —  (bog‘bon)

6.  M a ’lum   sondagi  tovushlar  ishtirok  e tg a n   s o ‘z  tan lash .

---

7. 

H ar  b ir  to v u sh g a   s o ‘z  tanlash.  S o‘zla r  doskaga  yozib  boriladi. 

S o 'z la r m a ’lu m   b ir  k etm a-ketlikda yozib  boriladi:  a w a l  3  harili  so 'n g  

4 ,5,6  harfli:

G ‘

0

Sh

0

g ‘oz

o n a

sham

qon

g ‘arb

o y n a

sharf

qand

g ‘aram

o p p o q

sham ol

qalam

g ‘ijüak

o lx o ‘ri

sholg‘om

qalpoq

8.  K ubik  o ‘yini.  B olalar  kubikni  o ‘yin  doirasiga  tash lay d ilar va  s o ‘z 

o ‘ylaydilar.  K u b ik n in g   i o ‘rt  to m o n id a  turli  so n d a   n u q ta la r  b o ‘lib,  o ‘yin 

doirasiga kubik n e c h ta  nuqtali tom oni bilan tushsa bolalar shuncha tovushli 

so ‘z  o ‘ylab  to p ish la ri  lozim   b o ‘ladi.

9.  S o ‘z -to p is h m o q   o ‘yini.  Doskaga  s o ‘z n in g   birinchi  harfi  yoziladi, 

qolgan  h a r f la r o ‘m ig a   n u q ta la r q o ‘yiladi.  B olalar birinchi  h a rf va  n u q ta la r 

soniga  q arab   s o ‘z n i  to p ish lari  lozim.  A gar  b o la la r  so ‘zni  to p a  o lm asalar 

ikkinchi  h a rf y o z ila d i,  sh u n d a   ham   so‘zni  to p a  o lm asalar  harflar q o ‘shib 

boriladi.

M asalan:  S.  .  .  (so a t),  Sh.  .  .  (diaftoli).

10.  G a p n in g   g ra fik   sxem asini  tuzish.

gap 

so ‘z 

b o ‘g ‘in 

tovush.

11.  R ebusni to p ish .  Bolalarga bir nechta rasm lar ko‘rsatiladi;  m asalan: 

"olm a”, "sabzi",  "m ash in a",  "olxo‘ri", "nok".  B olalar rasm lam i  nom laydilar 

va birinchi tovushni ajratib, shu tovushni belgilovchi  harfni yozib boradilar, 

so ‘ng  hosil  b o lg a n   s o ‘z n i  o ‘qiydilar  (o sm o n ).

12.  N o m id a   m a ’lum   sonli  tovushga  ega  b o lg a n   rasm lam i  tanlash.

13.  Q aysi  to v u sh   y o ‘q?  Sabzi-abzi,  ra n d a -a n d a ,  o lm a-o m a.

14.  S o ‘zlardagi  b ir  xil  tovushlarni  ayt:  gilo s-saro y ,  gul-barg,  kitob- 

laylak.

15.  G rafik   sx e m a   asosida  rasm lam i  tan lash .  M asalan:

•   O 

•

O  •

O  •

O  •

T o ‘g ‘ri  t o ‘rtb u rc h a k   va  uning  boMinishi  s o ‘z  va  b o ‘g ‘inni  bildiradi.

---

D o iralar esa tovushni b ild irad i, b o ‘yalgani — u n d o s h  to v u sh ,  b o ‘yalm agan

—  u nli  tovush.

16.  G rafik   sxem aga  asoslanib  so ‘z  o ‘ylab  to p ish .

17.  G rafik   sxem aga  m o s  keladigan  so‘zni  g a p   ic h id a n   ajratib   olish.

18.  M evalar, gullar,  hayvonlar, sabzavotlam ing n o m in i aytish,  nom lari 

aytilgan  h a r  b ir so ‘z  berilg an   grafik  sxem aga  m o s   k eiish i  lozim .

F o n e m a tik   an a liz n i  rivojlantirish  yuzasidan  o lib   b o rila d ig a n   ishning 

dastlabki  davrlarida  to v u sh n i  aytib  takrorlashga  im k o n   beriladi.  Biroq 

vazifalarni  bajarishda  bu  usulga  uzoq  to ‘xtalib  q o lish   tavsiya  etilm aydi.

A g r a m m itik   d isle k siy a   va  d isg ra fiy a n i  b a r t a r a f   e tis h

A g ram m atik  disleksiya va disgrafiyani  b a rta r a f e tis h   vazifalari:  bolada 

m o rfologiya va  sin tak tik an i  u m um lashtirish,  s o ‘z n in g   m o rfo lo g ik   tarkibi 

va g ap n in g  tuzilishi haqidagi ta saw u rlarn i sh a k lla n tirish d ir.  Ishning asosiy 

y o lla n m a s i:  g ap   tu zilish in i  an iq lash ,  so‘z  o 'z g a ris h i  va  s o ‘z  yasalish 

vazifalarini  rivojlantirish,  b ir  o ‘zakli  so‘zlar  va  s o ‘z la rn in g   m orfologik 

tuzilishi  ustida  ishlash.

T iln in g   m o r fo lo g ik   tu z ilis h in i  o 'z l a s h t i r i s h   g a p   tu z ilis h in in g  

o ‘zlash tirish   bilan  c h a m b arch as  b o g liq d ir.  G a p   u s tid a   ishlashda  uning 

tuzilish jih a td a n   m urakkabligi,  o n togenezda u n in g  tu rli tip d a  hosil b o ‘lish 

k etm a-k etlig i  hisobga o lin ad i.  G a p  ustida  ishlash q u y id a g i  rcjalar asosida 

a m alg a  oshiriladi:

1.  Ikki  tarkibli  g ap lar,  bu  bosh  kelishikdagi  o tla r  v a  h o zirg i  zam o n   3- 

shaxs  fe ’llarini  o ‘z  ichiga  oladi.

2.  B oshqa  k o ‘rinishdagi  ikki  tartibli  gaplar.

3.  3 -4  so ‘zd an   iborat  b o ‘lgan  yoyiq  gaplar.  M a sa la n :  B a h o r k o ‘rkam  

fasl.  D alad a  paxta terim i  boshlandi.  Birinchi  s e n ta b r  —  m u staq illik   kuni.

K eyinchalik  m u rak k ab   tipdagi  gap lar  u stid a   is h la n a d i.  B olalam ing 

g a p   tu z sh id a   sx em ala r  ta sh q i  tay a n ch   sifa tid a   k a tta   a h a m iy a tg a   ega. 

B olalarga  o ld in   k o ‘rgazm ali  sxem a  yoki  fish k a la r  b o ky ic h a   g ap   tuzish 

m e to d i  tu sh u n tirilad i.

M asalan:  q izcha  gui  uzayotgani  haqida  rasm   ta k iif  q ilin ad i.  Savollar 

y o rd a m id a   subyekt  (y a ’ni  kimligi)  an iq lan ad i,  p re d ik a t  s o ‘z  (y a ’ni  nim a 

q ily a p ti),  harakat  obyekti  (nim a?).  H ar  b ir  a jra tilg a n   s o ‘z  fishka  bilan 

belgilanadi.

F ishkalar  rasm   ustiga  q o ‘yiladi,  m asalan:  q iz -

fishka  b ilan ,  gui  fishka  bilan,  uzyapti  b ilan   b e lg ila n a d i.

B olalarga  rasm ga  q a rab   sxem a  b o ‘yicha  g ap   tu z d irila d i.

K eyin  fishkalar  bo sh q a  rasm lardagi  tasvirga  q o ‘yilad i.

M asalan :  B ola  uy  rasm ini  c h iz a y o tg a n lig i,  s ig ir  o ‘t  y e y o tg a n in i 

tasvirlangan  rasm lar.

H a r b itta   rasm   b o ‘yicha  bolalar  fishkalarga  ta y a n g a n   h o ld a   m ustaqil 

g a p la r tuzadilar.

---

K ey in c h alik   h a r  xil  grafik  sxcm alar  ta k lif qilinadi:

1.  3  ta   s o ‘z d a n   tashkil  topgan  gap:  q iz c h a   kitob  o ‘qiyapti.  B ola  itni 

silayapti.

2.  T o ‘rt  s o ‘z d a n   tashkil  to p g an   gap:  qiz  k o ‘y!agini  dazm ol  qilyapti. 

G rafik  s x e m a la r  yordam ida  kuyidagi  to p sh iriq la r  beriladi:

a)  b erilg a n   grafik  sxema  b o ‘yicha  g a p   tuzish;

b)  g ap n i  tegishli  sxem a  bo'y ich a  yozdirish;

d)  b e rilg a n   grafik  sxem a  b o ‘yicha  m u staq il  gap  o ‘ylab  topish;

e) b erilg a n  sxem aga qarab,  um um lashtiruvchi  aham iyatga ega b o ‘lgan 

so ‘zni  to p ish .

U m u m la sh tiru v c h i  m a ’noga  ega  boMgan  analogik  gap  o ‘ylab  topish 

ta k lif q ilin ad i.  M asalan:  k im d irq a n d a y d irh a ra k a t  bajarayotganligi  haqida 

ikki  so ‘z d a n   ib o rat  g ap   o ‘ylab  topish  vazifasi  beriladi.

Savollarga ja v o b   berish,  m ustaqil  g ap   tu z ish   kabi  to p sh iriq lar  berish 

lozim .

G a p   u stid a   ishlash  jarayonida  analogik  g ap lar  berish  kerak.  H a r  b ir 

o ‘qilgan g a p  sav o llar yordam ida analiz  q ilin ad i,  gapdagi  so ‘zlar orasidagi 

g ra m m atik   b o g ‘la n ish la r aniqlanadi  va  m u stah k am lan ad i.

S o ‘z  o ‘zg artirish   b o ‘yicha  quyidagi  vazifalar  beriladi.

1.  A ralash tirib   berilgan  tayanch  s o ‘z la r  b ilan  gap  tuzish.

2.  G a p d a   tu sh irib   qoldirilgan  so‘zla rn i  joyiga  q o ‘yish.

3.  G a p n i  p re d m e tli  rasm   y ordam ida  to ld ir is h .  T ugallanm agan  gap 

va  rasm   ta k lif qilinadi.

4.  P red m etli rasm lar yordam ida berilgan o tni birlikdan k o ‘plik shakliga 

turlash.

5.  R av ish n in g   qaratqich  kelishigida  k o ‘plikda  turlash.

6.  B erilgan  g ap   konstruksiyasi  b o ‘yicha  h arakat  bajarish.

M asalan:  q a la m n i  kitobni  ustiga  q o ‘y,  tagiga  q o ‘y,  orasiga  q o ‘y  va

h.k.

7.  B ajarilgan  h ara k at  b o ‘yicha  gap  tu zish .  M asalan:  logoped  h arakat 

bajaradi,  b o la la r  n im a  harakat  bajarganligini  aytadilar.

8.  B erilgan  o ‘tg a n   zam o n   fe’lini  hozirgi  za m o n   fe’liga  aylantirish.

9.  T o ‘liq  va  t o ‘liqsiz  fe’lni  faol  va  passiv  n u tq d a  farqlash.

10.O t  va  sifatn i  k o ‘plikda,  birlikda  kelishiklarda  ifodalash.

S o ‘z  yasash  funsiyasini  shakllantirishda  quyidagi  vazifalar  beriladi: 

tay an ch   s o ‘z la r,  ra sm lar  b o ‘yicha  otni  kichraytirish-erkalatish  shaklida 

ifodalash  ( o ‘y - o ‘ycha).

S o ‘z  o ‘zg a rtirish   va  so ‘z  yasash  funksiyalari  oldin  passiv,  keyin  faol 

n u tq d a  ifo d a lan a d i.

Shunday h o llar b o ‘ladiki, Semantik disleksiya alohida so‘zlarda uchrasa 

u n d a   to v u s h -b o ‘g ‘in  sintezini  shakllantirish  lozim .

1. 

T o v u sh la m i  alohida  talaffuz  qilib,  s o ‘zni  o ‘qish.  M asalan:  O -S - 

M -O -N ;  D - A - F -T -A -R ;  K -l-T -O -B .

---

2..  B o‘g ‘inlarga  ajratib  berilg an   s o ‘zni  q o ‘sh ib   o ‘qish :  (T O -V U Q , 

K A -P A -L A K ).

3 .

  T artibsiz  berilgan  b o ‘g ‘in lard an   so ‘z  yasash.  ( - S H I - M A ,  -N A )

4.  Bo‘g ‘inlarga  a jratib   yozilgan  b u tu n   g ap n i  q o ‘s h ib   o ‘qish .  B U - 

G U N   O B -H A -V O  J U - D A  Y A X -S H I.  B O G ‘-D A  C H I - R O Y - L l  G U L -  

LA R   O -C H IL -D I.

B ir  vaqtning  o ‘zida  o ‘qilgan  s o ‘z  gap  yoki  m a tn n i  tu s h u n is h   ustida 

ish  olib  boriladi:

1.  S o ‘zning  o ‘qish  va  shu  so‘zga  m os  rasm ni  k o ‘rsatish .

2.  S o ‘zni  o ‘qib,  harakat  bajarish.

3 .

  S o ‘zni  o lqish  va  savolga ja v o b   berish.

4.  G a p n i  o ‘qish  va  unga  m os  rasm ni  k o ‘rsatish.

5.  M atn   ichidan  berilgan  rasm n in g   m a z m u n ig a   m o s   g a p n i  to p ish .

7.  G a p n i  o ‘qish  va  u n in g   m azm u n ig a  q a ra b   sav o llarg a ja v o b   berish.

S e m a n tik  disleksiyani b a rta ra f etish d a   m uhim   o ‘rin n i  iu g ka t  u stid a ishlash 

egallaydi.  Lug‘atni  aniqlash  va  boyitish  ustidagi  ish  o ‘q ilg a n   s o ‘z ,  gap 

yoki  m atn  ustida ishlash jaray o n id a olib boriladi.  Q uyidagi  to p sh iriq lard a n  

foydalanadi:

1.  G ap d ag i  alo h id a s o ‘zlarn in g   sin o n im in i  to p ish   (q u v n o q -x u rsa n d ).

2.  Q aram a-q arsh i  m a ’noga ega b o ig a n   so ‘zlarn i  to p is h   (Issiq -so v u q , 

kasal-so g k).

3 .

  Q a ra m a -q a rsh i  m a ’n o d ag i  s o ‘zla rn i  ifo d a la b   g a p n i  to ld ir is h : 

D ary o d a  suv  sovuq,  ch o y n ak d a  esa  issiq.

4.  B ir  q a n c h a   p re d m e tla rn i  b itta   u m u m iy   s o ‘z   b ila n   ifo d alash : 

M asalan:  qoshiq,  kosa,  p ich o q   b u la rn i  b ir  so ‘z  b ilan   n im a   d eym iz?

5.  Bitta  u m u m lash tirib   berilgan  s o lzga  o id   p re d m e tla rn i  n o m lash .

6.  H arakatni  bildiruvchi  so‘zlarn i  topish.

a)  N im a   qanday  ha rak a t  qiladi?  T o sh b aq a  e m a k la b   y u ra d i,  baliq 

su zad i,  q u rb aq a  sakraydi,  qush  u c h a d i  kabi;

b)  N im a  qanday  ovoz  ch iq arad i?

Q u rb aq a  qurillaydi,  m ushuk  m iyovlaydi.

7.  P red m etlarn in g   rangini,  sh ak lin i,  hajm ini  a n iq la sh .

8.  P red m e tn in g   n o m in i  aniqlash.

S em an tik  disleksiyani  b a rta ra f etish d a  lug‘at  ishi  m u h im   ah am iy atg a 

ega.  L ug‘atni boyitish va aniqlik kiritish  va asosan 0‘q ilg a n  s o ‘zla r, gaplar, 

m a tn   ustida  ishlash ja ra y o n id a   o lib   boriladi.

O p tik   d isle k siy a   va  d isg ra fiy a n i  b a r t a r a f   e tis h

Ish  quyidagi  y o ‘llan m a  b o ‘y icha  olib  boriladi.

1.  K o ‘rish  id ro k in i  riv o jla n tirish ,  ra n g la r,  s h a k lla r   va  m iq d o r, 

oM cham ni  bilish  (k o ‘rish  gnozisi).

2.  K o ‘rish  xotirasi  hajm ini  kengaytirish,  a n iq la sh   v a   rivojlantirish.

3 .

  Fazoviy  ta sa w u rla m i  shakilantirish.

---

4.  K o ‘rish  an aliz  va  sintezini  rivojlantirish.

P r e d m e t l i   k o ‘ru v   g n o z is n i  r iv o jla n tiris h   m a q s a d id a   q u y id a g i 

to p s h ir iq la r   ta v siy a  e tila d i:  ta sv ird a g i  p re d m e tla r  k o n tu rin i  a y tish , 

ta sv irlan g an   k o n tu rn i  chizish,  tasvirlangan  k o n tu rn i  ajratish

K o ‘m v  gnozisini  rivojlantirish jaray o n id a harflarni bilish (h a rf gnozisi) 

to p sh iriq lari  h a m   berib  boriladi.  M asalan:  harflar  ichidan  m a ’lum   harfni 

topish;  h arflarn i  nom lash va yozish;  bosm a va yozm a shrift  bilan yozilgan 

h arflarn i  taq q o slash ;  q o ‘sh im ch a  c h iziq lar  chizib  o ‘chiri!gan  harflarni 

aytish  yoki  yozish;  n o to ‘g ‘ri  jo y lash g a n   h arflarn i  aniqlash;  h arflarn i 

y etish m ag an   elem en tlarin i  to 'ld irish .

O p tik   disleksiya va disgraflyani  b arta ra f etish  uchun  bolalam ing shakl, 

rang,  h ajm   haqidagi  tasaw u rlarin i  aniqlashtirish  bo'yicha  ish olib boriladi. 

L ogoped  b ir  q a to r  shakllam i  k o ‘rsatadi  (aylanm a,  oval,  kvadrat,  to ‘g lri 

burchakli  u ch b u rch ak ,  rom b, yarim  ayiana),  rangi va hajmi jih atid an  farqni 

so‘raydi  h am d a  bolalarga  b ir xil  rangdagi,  b ir xil  shakl  va  hajm dagi,  b ir xil 

rang  va  shakldagi,  turli  shakl  va  rangdagilarni  ajratishni  tak lif etadi.

K o ‘ru v   x o tira s in i  riv o jla n tiris h   u c h u n   q u y id ag i  ish  tu r la r id a n  

foydalanshi  m um kin:

1.  " N im a  y o ‘q?  0 ‘yin.  Stolga  5 —6 p red m et  rasm lari q o ‘yiladi, b olalar 

shu  rasm larn i  k o kzd an   kechirib  b o ‘lgach  eslab  qolishlari  lozim .  S o ‘ng 

q o 'y ilg a n   rasm lard an   bittasi  bolalarga  bildirilm ay  olib  qo'yiladi.  B olalar 

rasm ni  q ay ta  k o ‘rib  chiqib,  qaysi  rasm   y o ‘qligini  aytishlari  kerak.

2.  B o la la r 4 —6 ta   rasm ni  eslab  qoladilar,  so ‘ng 8—20 ta  rasm   ichidan 

shu  rasm larn i  ajratib  berishlari  kerak.

3.  H arflar,  raq am lar yoki  shakllam i  ( 3 - 5  ta)  b olalar eslab  qoladilar, 

so ‘ng  u larn i  b o sh q alar  ichidan  ajratib  beradilar.

4.  "N im a   o ‘zgardi?"  0 ‘yin.  L ogoped  4 - 6   ta   rasmni  q o kyadi,  bolalar 

esa u larn in g  joylanishi ketm a-ketligini eslab qolishlari kerak.  S o‘ng logoped 

bolalarga bildirm ay ular o ‘m ini alm ashtirib q o ‘yadi.  Bolalar qaysi  rasm ning 

joyi  o ‘zg arg an in in g   aytishlari  va  ularni  asli joyiga  qo'yishlari  kerak.

Q aysi  ra sm n in g   joyi  o 'z g a rg a n in i  aytishlari  va  ularn i  asli  joyiga 

q o ‘yishlari  kerak.

5.  H arflar,  raqam   va  sh ak llam i  dastlabki  k etm a-ketlikda  qo'yish.

O p tik   disleksiya va disgraflyani  b a rta ra f etishda  fazoviy  ta saw u rlarin i

sh ak llan tirish g a  ham   diqqatni  ja lb   q ilm o q   lozim dir.

F azoviy  ta sa w u rn i  shakllantirish  ja ray o n id a  quyidagilarni:  fazoviy 

id ro k   v a  fazo v iy   ta s a w u r n i  o n to g e n e z d a   sh a k lla n ish   iz c h illig i  va 

xususiyatini,  optik-fazoviy  gnozis  va  praksisning  psixologik  tuzilish  va 

ulam irig  disleksiya  va  disgrafiya  bilan  xastalangan  bolalardagi  holatni 

hisobga  o lish   zarurdir.

F azoviy  m o lja l  bir-biriga  o ‘za ro   b o g liq   b o lg a n   m o lja ln in g   ikki 

turini  o ‘z  ichiga  oladi:  o ‘z  tan asig a  n isbatan,  fazoviy  m uhitga  nisbatan 

m o ‘Ijal  olish.

---

M aktabgacha tarbiya yoshidagi,  y a ’ni,  3 -3 ,5  yoshdagi b o la la r o ‘zlarini 

o ‘ng  va  ch ap   q o ‘llarini  yaxshi  a jra ta d ila r.

0 ‘n g   q o i   b ila n   d o im iy   is h la r n i  b a ja rish   n a tija s id a   b o s h   m iya 

p o ‘stlo g ‘ida  q u rish -h arak at  bog‘la n ish la ri  yuzaga  keladi.  Bu  esa  o ‘ng 

qoMni  yetakchi  b o ‘lishiga  olib  k elad i.

C h a p  q o 'ln i ajratish esa o ‘ng q o ‘l  asosida yuzaga keladi.  B ola o ‘zining 

qoMlarini  his  qila  borib,  keyin ch alik   esa  tan asin i  o ‘ng  va  c h a p   qism larin i 

ajratishga  o ‘rganadilar.

B olalar o ‘zlarini o ‘ng q o lla r i  b ila n   k o ‘p  ishlar q ilad ilar,  lek in   n u tq d a  

ajrata  olm aydilar.  N utqiy  fazoviy  ajratish   b irm u n c h a   q iy in   rivojlanadi.

D em ak, o ‘ng va chapni ajratish  a w a l  1-signal sistem asida,  keyinchalik 

esa rivojlanib borayotgan 2-signal  sistem asi  bilan birgalikda a m a lg a  oshadi. 

B o la n in g   fazo v iy   m u h itn i  m oM jal  o lis h i  h a m   m a ’lu m   iz c h illik d a  

rivojlanadi.  D astlab  bola  p re d m e tn in g   ho latin i  o 'z in in g   o ‘n g   va  c h a p  

q o ‘liga  yaqinligiga  qarab  ajratadi.

B olaning oldida  bevosita  tu rg a n   p re d m e tn i  o ‘ng va  c h a p   to m o n la rin i 

ajratish  kechroq  rivojlanadi.  A y n iq sa ,  bolaga  u n in g   q a rsh isid a   tu rg a n  

o d a m n in g   o 'n g   va  ch ap   to m o n la rin i  ajratish ju d a   m u sh k u l,  c h u n k i  bo la 

o ‘zini  boshqa  fazoviy  h o la td a  o ‘tirg a n in i  anglashi  lozim .

O p tik   disleksiya  va  disgrafiyani  b a rta ra f  qilishda  m a n a   sh u   fazoviy 

m o lja ln in g  qonuniyatlarini  hisobga  o ig an   h o ld a  logoped q u y id ag i  rejada 

ish  olib  borishi  lozim:

1.  T an an in g   o ‘ng  va  ch ap   q ism la rn i  ajratish.

2.  Fazoviy  m uhit  m o lja li.

3.  Fazoviy  m unosabatni  ifodalovchi  gap  k o n stru k siy alarin i  q o lla s h  

va  uni  tushunishni  aniqlashtirish.

U larni  quyida  kengroq  k o ‘rib  c h iq a m iz .

0 ‘ng,  chap tana qism larini  ajratish.  Bu yetakchi o kng q o ‘lni  ajratish d an  

boshlanadi.  Bunda  quyidagi  vazifa  tu rla rin i  ishlatish  m u m k in .

T an an in g  chap va o ‘ng q ism in in g  differcnsiyasi  ta n lo v ch i  o ‘ng q o ‘lini 

ajratib  ko‘rsatishdan boshlanadi.  Bu  ish d a quyidagi vazifa tu rla rin i  ishlatish 

tavsiya  qilinadi:

!.  Qaysi  q o ‘lda ovqatlanish,  y o z ish , chizish, salo m lash ish n i  k o 'rsa tish  

va  bu  q o ‘l  qanday  n om lanishini  ay tish .

2.  C h a p   q o 'ln i  k o ‘rsatish.  A g ar  b o la la r  c h a p   q o ‘!ni  a y ta   o lish m a sa , 

logop ed n in g   o ‘zi  uni  aytadi,  b o la la r  esa  q aytaradilar.

3.  Bir  o ‘ng,  b ir  ch ap   q o ‘lni  k o ‘ta rish i,  q alam n i  c h a p ,  o ‘n g   q o ‘lda 

k o ‘rsatish,  kitobni  o ‘ng,  c h a p   q o ll  b ilan   olish.  QoMni  o ‘ng  va  c h a p in i 

n u tq iy   belgilarini  belgilab  b o lg a n d a n   so ‘ng,  ta n a n in g   b o sh q a   c h a p   va 

o ‘ng  qism larini  differensiyalashga  o ‘tish   m u m k in :  o ‘ng  va  c h a p   o y o q , 

q u lo q n in g ,  k o ‘zning  o ‘ng  va  c h a p i.  O xiri  bolalarga  q iy in ro q   v a zifan i 

tavsiya  etish  m um kin:  o ‘ng  q o i   b ila n   c h a p   k o ‘z n i,c h a p   q u lo q n i,  o kng

---

o y o q n i  k o ’rsatish;  ch a p   q o ‘l  b ilan  csa  o ‘ng  k o ‘zni,  o ‘ng  q u lo q n i,  o ‘ng 

o y o q n i  k o ‘rsatish.

0 ‘r a b   tu r g a n   m u h itd a   an g la sh

0 ‘rab tu rg an   m u h itd a   an g lash n i shakllantirish b o ‘y icha  ish,  ta n a n in g  

o ‘ng va ch ap  tom onlari  haqida  bolalardagi tasaw urlarga asoslanadi.  U shbu 

ish  quyidagi  k e tm a -k e tlik d a   o lib  boriiadi:

1.  B olaga  n isb atan   b u y u m la rn i  fazoviy  joylashishini,  y a ’ni  o 'z ig a  

n isb atan   aniqiash.

L ogoped bolalarga y o n b o sh id a joylashgan buyum larni fazoga  nisbatan 

a n iq iash  vazifasini beradi:  "o ‘ng to m o n in g d a qanday buyum  joylashganini 

k o ‘rsat", "kitobni o ‘ng to m o n g a  o 'zin g d a n  ch ap  tom onga q o ‘y" h arakatini 

bajaradi.  A garda  bolaga  b u   vazifani  bajarish  og‘irlik  qilsa,  u n d a   aniqlik 

kiritish  k erak,  y a ’ni  o ‘ng  to m o n   —  bu  o ‘ng  q o ‘lga  yaqin,  ch a p   to m o n   — 

c h ap   q o ‘lga  yaqindir.

2.  2  —  3  b u y u m la r  va  u la rn in g   tasvirlari  orasida  fazoviy  nisbatlarni 

a n iq iash .  O ld in   logoped  ikki  b u y u m n i joylashishini  k o 'rsa ta d i,  keyin  esa 

o ‘ng  q o ‘l  b ilan   kitobni  olish  va  o ‘ng  q o 'li  atrofiga  q o ‘yishni,  ch ap   q o ‘l 

bilan  d a fta rn i  olish  va  c h a p   q o ‘l  atrofiga  qo'yishni  ta k lif qiladi,  "kitob 

q a y e rd a   jo y lash g an ,  daftarga  n isbatdan  o ‘ng  yoki  ch ap   to m o n d a m i? ” 

d eg an   savol  berildi.

K eyinchalik bolalar logoped vazifasiga binoan keyingi vazifani bajarishi 

kerak:  q alam n i  d aftarn in g   o ‘ng  to m o n ig a  q o ‘yish;  ruchkani  kitobning 

c h a p   to m o n ig a   q o ‘yish;  ru c h k a   kitobga  nisbatan  q ay erd a  jo y lash g an  

c h a p d a m i  yoki  o ‘ngda  ek an lig in i;  qalam   daftarga  nisbatan  o 'n g d a   yoki 

c h a p d a  joylashganligini  aytish.

O p tik  disleksiya va disgrafiyani bartaraf qilishda turli xil  h a rfv a  shaklni 

fazoviy jo ylashishini  an iq la b   olish  zarur.

T ax m in iy   vazifalar:

1.  B uyum ning  o ‘ng  va  c h a p   tom o n larin i  aniqiash.  Stolda  yotgan 

b u y u m la rn in g   o ‘ng  va  ch ap   to m o n la rin i  topish.

V azifa  logo p ed n in g   o g ‘zaki  y o lla n m a si  b o ‘yicha  bajariladi:  "kitob, 

d a f ta r n in g   c h a p   va  c h a p   to m o n la r in i:  sh k a f,  sto ln in g   o ‘n g ,  c h a p  

q a n o a tla rin i  va  b o sh q alarn i  k o ‘rsatish".

2.  H a rf va uning ele m e n tla rin i grafik tasviri b o ‘yicha fazoviy nisbatini 

aniqiash.  Bu bosqichda h a rf va tasvirining elem entlarini  ko'rish qobiliyatini 

rivojlantirish b o ‘yicha ish o lib  boriiadi.  Bunda quyidagi  vazifalam i tavsiya 

etish  m u m k in :

1.  0 ‘xshash h a rf  va sh ak llar qato rid an   m a ’lum  h a rf va shaklni topish.

O 'x sh a sh   h arflar  qato ri  tavsiya  etiladi:

A   LM   DA  L D   VR 

V Z  G T   VB  G B   G E   KJ

---

2.  Q isqa  tu s h u n tirish d a n   so‘ng va  ta v siy a  q ilin g an   n am u n a  b o 'y ic h a  

h a rf yoki  shaklni  chizish.

3.  G u g u rt  c h o ‘p larn i  terib,  u n d a n   s h a k l  yasash  (oldin  n a m u n a  

b o ‘yicha,  keyin  x o tira   b o ‘yicha).

4.  K o‘rsatilgan b o sm a va yozm a h a rfla r e le m e n tid a n  bosm a v a y o z m a  

harflam i  tuzish.

Vazifa  b ir  q a n c h a   variantlarda  tavsiya  etila d i:

a)  n a m u n a   b o ‘yicha;

b)  qisqa  vaqt  k o ‘rsatishdan  so ‘ng  t a s a w u r   buyicha; 

d)  og'zaki  tu sh u n tirish   bo'yicha.

5.  Berilgan  sh ak ln i  t o ‘g ‘ri  tasviri  va  k o ‘zg u d ag i  tasviri  ichidan t o ‘g ‘ri 

chizilgan  shaklni  to p ish .

6. 

H arfning t o ‘g ‘ri tasviri va ko‘zgudagi  tasviri  ichidan to 'g 'ri  yo zilg an  

harfni  ko‘rsatish:

7 .N am u n ag a  q a ra b   shaklning  y e tish m a g a n   e lem en tin i  to ld iris h :

8 .T a sa w u r  b o ‘yicha  shaklning  y e tish m a g a n   e lem en tin i  toMdirish:

9.  M a’lum   harflarga  e le m en tlar  q o ‘y ib   ik k in ch i  harfni  hosil  q ilish .

a)  n am u n a  b o ‘yicha;

b)  ta s a w u r  b o ‘yicha;

d)  o g ‘zaki  tu sh u n tirish   b o ‘yicha;

---

M asalan:  harfni  hosil qilguncha yetishm agan e lem en tin i q o ‘shib qo*y:

K -h:  P -   I:  D -L :

N-f:  P -II:  B -G :

10.  H arflar e le m e n tin i  fazoviyjoylashuviga  k o ‘ra o ‘zgartirib  ikkinchi 

b ir  harfni  hosil  qilish:

R -:  N -N :  N -P :  G -T .

11

.  Bir ele m en t  b ila n  farq qiladigan o ‘xshash harflam i farqini aniqlash:

Z-V :  R-V:

12.  B irx il  e le m e n td a n   tuzilgan  lekin  fazoviy jo y lash u v ig a  k o ‘ra  farq 

qiladigan  o ‘xshash  sh ak l  yoki  harflam i  farqini  aniqlash:

G -T :  I-P :  P -N .

O ptik  disleksiya  va  disgrafiyani  b a rta ra f  e tish d a   alm ashtirilayotgan 

h a rfla rn in g   o p tik   o b r a z in i  aniqlash  va  fa rq la sh   u stid a   ishlash  k a tta  

aham iyatga  egadir.

A lm ash tirilay o tg an   h arflam i  farqlashda  quyidagi  k etm a-k etlik d a  ish 

olib boriladi:  a lo h id a   h a rfla m i,  harflam i  b o ‘g ‘in lard a, so ‘zlarda, gaplarda, 

m atn lard a  farqlash:

Shunday  qilib,  o p tik   disleksiya  va  disgrafiyani  b arta ra f  etish  ko‘ruv 

gnozisi,  m enzis,  fazoviy ta sa w u rla rv a  ulam ing nutqdagi  belgilarini,  ko‘ruv 

analiz va sintezini  rivojlantirishga qarqtilgan usullar bilan am alga oshiriladi. 

Bundan tashqari, analizatorlardan keng foydalangan holda almashtiriladigan 

holda  alm ashtiriladigan  harfni  taqqoslashga  katta  e ’tib o r beriladi.

T e k s h iris h   u ch u n   savol  va  to p s h iriq la r :

1.  Y ozm a  n u tq n in g  b u zilish i  haqidagi ta ’lim o tla rn in g  rivojlanishiga q isq ach a 

tarixiy  tavsif bering.

2.  N o rm a d a   o ‘q is h n i  o ‘zlashlirish jaray o n in i  y o ritib   bering.

3.  T .G .  Y egorov  o ‘q ish   m asalasini  qan d ay   b o sq ic h la rin i  k o 'rsatad i?

4.  D isleksiya  a ta m a s i,  sim p to m atik asi,  m ex an izm   va tasnifi b o ‘yicha  hozirgi 

zam o n   n u q tay i  n a z a riy a d a n   q an d ay   q arashlar  m avjud?

5.  D isleksiya  ta s n ifin i  yoriting.

6.  Y ozuv ja r a y o n i  psixoflziologik jarayoni  n im a la rd a n   iborat?

7.  Y ozuv ja r a y o n i  o p e ra tsiy a la rin i yoritib  bering.

8.  D isleksiya  va  d isg rafiy a  shakllarini  y oritib  b erin g .

9.  Y o zm a  n u tq   b u z ilis h la rin i  tekshirish  m e to d ik a sin i  y oritib  bering.

10.  D isle k siy a   v a  d is g ra fiy a n i  b a rta ra f  e tis h d a   til  a n a liz i  va  s in te z in i 

rivojlantirish  b o 'y ic h a   o lib   b oriladigan  ishlarni  a y tib   bering.

11.  A g ra m m a tik  d islek siy a  va disgrafiyani b a rta ra f etish   m eto d ik asin i  y oritib 

bering.

12.  O p tik  d islek siy a v a disgrafiyani b artaraf etish   m eto d ik asin i y oritib bering.

---

13. 

M axsus  m a k ta b la rg a   b o rg an d a  yo zm a  n u tq   k a m c h ilig ig a   ega  b o 'lg a n  

b o la la r h aq id a  m a ’lu m o t t o ‘p lan g .  U larn in g  yozuv d a fta rla ri  o rq a li  u lard a  m avjud 

b o ‘lgan  y o z m a   n u tq   k a m c h ilik la rin i  aniqlang.

T a y a n c h   tu s h u n c h a la r :

1.  A g ra m m a tiz m   (g re k c h a   a  -   in k o r  q ilis h ,  b o 'la k la r g a   ajratilm ay d ig an  

s o 'z i d a n )   -   tiln in g   g r a m m a tik   q u rilis h in i  o ‘z la s h ti r a   o lm a s l ik ,  g ra m m a tik  

fo rm a la rn in g   a h a m iy a tin i  tu s h u n m a slik ,  gap   tu z a   o lm a s lik   n a tija sid a   yuzaga 

kelad ig an   n u tq   buzilishi.

2.  A grafiya  (g re k c h a   a   —  in k o r  q ilish ,  g ra fo   —  y o z a m a n   s o ‘zla rid a n )  — 

yozuv ja ra y o n in in g   sh ak llan m ag an lig i.

3.  A leksiya  (g re k c h a   a  -   in k o r  e tish ,  lego  o ‘q iy m a n   s o ‘z la rid a n )  -   o ‘qish 

ja ra y o n in in g   sh a k lla n m a g a n lig i.

4.  D isgrafiya  (g re k c h a   d is  -   b uzilish  m a ’n o sin i  b ild iru v c h i  y u k lam a)  -  

y ozuv ja ra y o n in in g   b u zilishi.

5.  D isleksiya  (g rek ch a  d is   -   b uzilish  m a ’n o sin i  b ild ir u v c h i  y u k lam a)  — 

o 'q is h  ja ra y o n in in g   bu zilish i.

---